دولت الکترونیک چیست و چه مزایایی برای مردم به‌ارمغان می‌آورد؟

از مدت‌ها پیش، مقامات دولتی جمهوری اسلامی ایران و علی‌الخصوص رئیس جمهور و وزیر ارتباطات، به لزوم راه‌اندازی دولت الکترونیک اشاره کرده و تأکید زیادی روی آن داشته‌اند. این مفهوم به چه معنا است و چه کاربردهایی به‌دنبال دارد؟ آیا راه‌اندازی دولت الکترونیک می‌تواند نیازهای ضروری مردم را مرتفع سازد؟ ایران چه اقداماتی در این زمینه انجام داده است؟

مفهوم «دولت الکترونیک» (برگردان فارسی عبارت Electronic Government یا همان E-Government) به استفاده از دستگاه‌های ارتباطیِ الکترونیکی، رایانه‌ها و اینترنت به‌منظور ارائه‌ی خدمات عمومی به شهروندان و دیگر افراد حاضر در یک کشور یا منطقه اشاره دارد. درواقع خدماتی که دولت الکترونیک ارائه می‌دهد، اَشکال مختلفی به‌خود می‌گیرد؛ از جمله «تعاملات دیجیتالی بین شهروندان و دولت» (C2G)، «تعاملات دیجیتالی بین یک دولت با دیگر سازمان‌های دولتی» (G2G)، «تعاملات دیجیتالی بین دولت و شهروندان» (G2C)، «تعاملات دیجیتالی بین دولت و کارمندان» (G2E) و نهایتا «تعاملات دیجیتالی بین دولت و کسب‌و‌کارها» (G2B). در ادامه‌ی مقاله، این مفاهیم را بیشتر مورد بررسی قرار خواهیم داد.

اگر دولت الکترونیک واقعا در یک کشور اجرا شود، باید ساکنین آنجا بتوانند ازطریق اینترنت و با مراجعه به وبسایت رسمی هر شهر، به‌سادگی با کارمندان دولتی آن شهر ارتباط برقرار کنند و به‌تعامل بپردازند؛ طبق تعریف، این تعاملات باید ازطریق راه‌هایی مثل رابط کاربری گرافیکی (GUI)، پیام‌رسانی فوری (Instant Messaging) و موارد مشابه صورت پذیرد. درضمن این امکان باید فراهم شود تا شهروندان ازطریق محتوای ویدیویی و صوتی، به‌خوبی با مسائل فعلی دولت آشنا شوند.

تفکر اصلی پشت دولت الکترونیک، به استفاده از فناوری به‌منظور تسهیل دسترسی مردم به خدمات دولتی مربوط می‌شود و به‌همین دلیل مزایای فراوانی برای شهروندان و کسب‌و‌کارها به‌دنبال دارد. هر کشور برای تبدیل‌شدن به یک دولت الکترونیک، باید بیش از هر چیزی روی مواردی مثل استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و به‌طور ویژه اینترنت به‌عنوان ابزاری برای دستیابی به دولتی بهتر، استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در تمامی بخش‌های سازمان‌های دولتی و بهینه‌سازی مستمر ارائه‌ی خدمات ازطریق فناوری و اینترنت متمرکز باشد.

خود خدمات G2C نیز شکل‌های مختلفی به‌خود می‌گیرند. بستری نظیر «ارتباطات دو طرفه» (Two-Way Communications) به شهروندان امکان می‌دهد تا مستقیما با برخی مدیران دولتی در ارتباط باشند و به آن‌ها پیام دهند. از این طریق، امکان رأی‌گیری الکترونیکی نیز فراهم می‌شود. با بهره‌گیری از این بستر، مردم می‌توانند به‌راحتی تراکنش‌هایشان را نظیر هزینه‌های خدمات شهری به‌صورت آنلاین یا ازطریق گوشی همراه خود انجام دهند. افزون بر این موارد، با راه‌اندازی دولت الکترونیک، خدمات دیگری نظیر تغییر نام یا آدرس محل سکونت مردم یا درخواست برای عضویت در سرویس‌های مختلف، ازطریق همین بستر صورت می‌گیرد و لازم نیست افراد الزاما به‌صورت حضوری به ادارات مراجعه کنند.

با همه‌ این‌ها نباید فراموش کرد که راه‌اندازی چنین خدماتی، هزینه‌های بسیار زیادی را چه در زمینه‌ی توسعه و چه در زمینه‌ی پیاده‌سازی، به دولت تحمیل می‌کند. در این بین، برای عملی کردن این خدمات موانع متعددی وجود دارد؛ از جمله اینکه عده‌ی قابل‌توجهی از مردم به‌ویژه ساکنان مناطق روستایی، به اینترنت دسترسی ندارند. به‌علاوه خدمات مبتنی بر G2C می‌تواند برای آن افرادی که زیاد با رایانه سروکار ندارند، دردسرساز شود. درکنار همه‌ی این‌ها، بسیاری از افراد نگرانی‌هایی بابت حریم شخصی خود در دنیای وب دارند که کاملا منطقی است.

دومین شکل ارائه‌ی خدمات که اتفاقا یکی از اصلی‌ترینِ آن‌ها است، G2E یا خدمات دولت به کارمندان است. طبق تعریف، G2E به برقراری ارتباط بین مجموعه‌ای از ابزار آنلاین، منابع مخصوص و مقالات اشاره دارد؛ ارتباطی که به کارمندان کمک می‌کند تا از این طریق، تعامل سازنده و مناسبی را با دولت و شرکتی که در آن کار می‌کنند، برقرار سازند. با بهره‌گیری از این خدمات، اسناد مهم را می‌توان به‌سادگی و ازطریق فضای آنلاین با دیگر همکاران به‌اشتراک گذاشت. راه‌اندازی دولت الکترونیک، کارمندان را قادر می‌سازد تا دیگر متکی به اسناد کاغذی نباشند؛ آنان می‌توانند به‌جای چاپ یا فکس کردن اسناد مهم، به‌سادگی آن‌ها را ازطریق فضای وب برای همکارانشان در جای‌جای کشور بفرستند. کشورهایی نظیر آمریکا، هنگ کنگ و نیوزیلند مدت‌ها است که از خدمات مبتنی بر G2E استفاده می‌کنند.

چهارمین شکل اصلی خدمات دولت الکترونیک، G2B یا خدمات دولت به کسب‌و‌کارها است. از این طریق و به‌واسطه‌ی فضای آنلاین، بین دولت و بخش تجاری ارتباط برقرار می‌شود. G2B اهداف مشخصی را دنبال می‌کند؛ از جمله کاهش مشکلات و چالش‌های موجود برای کسب‌و‌کارها، ارائه‌ی اطلاعاتِ آنی به آن‌ها و... .

راه‌اندازی دولت الکترونیک می‌تواند به‌نوبه‌ی خود سهم مهمی در کاهش هزینه‌های کسب‌و‌کار‌ها و همچنین تسهیل تعامل آن‌ها با دولت داشته باشد. تعامل بین دولت و کسب‌و‌کارها بی‌شک می‌تواند زمانی را که کسب‌و‌کارها برای عملی‌کردن معاملات‌شان صرف می‌کنند، کاهش دهد؛ برای مثال، دیگر لازم نیست نمایندگان کسب‌و‌کارها به‌صورت حضوری به دفاتر دولتی مراجعه کنند و به‌جای آن، کارهای مرتبط به‌صورت آنلاین و تنها با چند کلیک انجام می‌پذیرد. 

با آغاز به‌کارِ دولت الکترونیک، اطلاعات مهم بیشتری از جای‌جای کشور استخراج می‌شود، اطلاعاتی که دانستن آن‌ها برای کسب‌و‌کارها اهمیت زیادی دارد؛ درضمن راه‌اندازی دولت الکترونیک باعث می‌شود تا آن اطلاعات به‌شکلی شفاف‌تر و دقیق‌تر بیان شوند.

درحالی که با بیان عبارت دولت الکترونیک، ذهن عده‌ی زیادی از مردم به سمت «دولت آنلاین» یا «دولت مبتنی بر اینترنت» معطوف می‌شود، اما افراد باید بدانند که در دولت الکترونیک می‌توان از بسیاری از فناوری‌های غیر اینترنتی نیز بهره گرفت. برخی از شکل‌های غیر اینترنتی حاضر در دولت الکترونیک شامل تلفن، فکس، دستیار دیجیتال شخصی (PDA)، پیام کوتاه متنی، پیام چندرسانه‌ای (MMS)، شبکه‌ها و خدمات بی‌سیم، بلوتوث، دوربین‌های مداربسته، سیستم‌های ردیاب، سامانه‌های بازشناسی با امواج رادیویی (RFID)،‌ تاییدهویت بیومتریک، کارت‌های شناسایی، ایستگاه‌های رأی‌گیری غیر آنلاین و... هستند.

با همه‌ی مزایا و نکات مثبتی که راه‌اندازی دولت الکترونیک می‌تواند به‌دنبال داشته باشد، اما همواره مخالفت‌هایی با این مقوله وجود داشته است. شاید اصلی‌ترین مانع دولت الکترونیک، عدم دسترسی همگانی و یکسان مردم به رایانه و اینترنت باشد.

افرادی که جزو اقشار کم‌درآمد قرار می‌گیرند، افرادی که بی‌خانمان‌ هستند و همچنین افرادی که در مناطق روستایی ساکن هستند، در اغلب موارد هیچ‌گونه دسترسی به اینترنت ندارند یا اگر هم داشته باشند، دسترسی‌شان محدود است. از دیگر موانع دولت الکترونیک می‌توان به این موضوع اشاره کرد که در اغلب مواقع، افراد نمی‌توانند به اطلاعاتی که در فضای وب می‌بینند، به‌طور کامل اطمینان کنند.

راه‌اندازی دولت الکترونیک بدون هیچ‌ شک و شبهه‌ای، هم مزایای خوبی دارد (چه برای خود دولت و چه برای مردم) و هم می‌تواند پیامدهایی را به‌دنبال داشته باشد. این کار تاثیرات قابل‌توجهی روی اقتصاد، فضای اجتماعی و بخش‌های سیاسی می‌گذارد. مورد مهم دیگر، افزایش تخریب‌پذیری دولت ازطریق حملات سایبری احتمالی است؛ البته که با راه‌اندازی دولت الکترونیک، مقامات به تولید بسترهای حفاظتی مناسب نیز روی خواهند آورد؛ اما درهرصورت همواره نوعی نگرانی در افکار عمومی وجود خواهد داشت. 

با همه‌ی این‌ها، همان‌طور که پیشتر اشاره کردیم، هدف نهایی دولت الکترونیک این است که حکومت بتواند خدمات عمومی بیشتری را به‌شکلی کارآمد و کم‌هزینه، به مردمش ارائه دهد؛ راه‌اندازی دولت الکترونیک باعث می‌شود که حکومت شفاف‌تر با مردمش صحبت کند. شفافیت حکومت با مردم، موضوع بسیار مهمی است؛ زیرا به مردم امکان می‌دهد تا بدانند که دولت‌شان روی چه مسائلی در حال کار است و چه سیاست‌هایی را دنبال می‌کند.

با راه‌اندازی دولت الکترونیک، انجام دادن کارهای ساده، ساده‌تر از قبل می‌شود. تغییر دادن اطلاعات شخصی شهروندان نظیر وضعیت تأهل، تغییر نام یا تغییر آدرس محل زندگی در حالت معمول، پروسه‌ای زمان‌بر است و به کاغذبازی‌های زیادی نیاز دارد. دولت الکترونیک، عملی‌کردن این کارها را برای شهروندانش ساده می‌کند. 

دستیابی به دولت الکترونیکی تنها در صورتی امکان‌پذیر است که دولت و تمامی نهادها، به‌خوبی برای آن آماده شده باشند. راه‌اندازی دولت الکترونیکی، روندی یکی-دو روزه نیست و باید برای آن برنامه‌ریزی ویژه‌ای انجام داد. برخی از معیارهایی که هر دولت قبل از ورود به این حوزه باید در نظرشان بگیرد، شامل مواردی مثل سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ارتباطی، اختصاص دادن بودجه‌ی مناسب، اطمینان از امن‌بودن، ارزیابی جوانب مختلف، سرعت اتصال اینترنت، آگاه کردن مردم از مفهوم کلی دولت الکترونیک، بررسی امکان عملی‌کردن آن در تمامی نهادهال دولتی و... است.

دولت الکترونیک در جمهوری اسلامی ایران

سال‌ها پیش، دولت ایران در گزارشی جامع، از طرح ویژه‌ای به‌ نام تکفا (طرح توسعه و کاربرد فناوری ارتباطات و اطلاعات ایران) رونمایی کرد. تدوین تکفا در سال ۱۳۸۰ انجام شد و یک سال بعد، این طرح پس از به‌تصویب‌رسیدن در هیئت دولت، ابلاغ شد. این طرح تا پایان دولت دوم سید محمد خاتمی اجرا شد، اما مرحله‌ی دوم آن (طرحی موسوم به تکفا ۲) هیچ‌گاه به‌مرحله‌ی اجرایی نرسید. در این طرح آمده بود که اکثر نهادهای دولتی باید در سریع‌ترین زمان ممکن، خدمات‌شان را ازطریق فضای مجازی ارائه دهند. 

راه‌اندازی دولت الکترونیک طی سال‌های اخیر به‌شدت در میان تمامی دولت‌ها رواج یافته و همه به‌دنبال دستیابی به آن هستند. ایران نیز همواره جزو این کشورها بوده و نشان داده است که اهمیت زیادی به اجرایی شدن این اتفاق می‌دهد. 

نباید فراموش کرد که توسعه‌ی دولت الکترونیک از مدت‌ها پیش در ایران آغاز شده و در برخی حوزه‌ها فعال است. گرچه نمی‌توان پیشرفت چند سال اخیر کشورمان را در زمینه‌ی دولت الکترونیک چشم‌گیر به‌شمار آورد؛ اما درهرصورت برداشتن قدم‌هایی در این زمینه، کاری مثبت بوده است. امروزه سایت‌های دولتی متعددی در ایران وجود دارند که هر یک به‌نوبه‌ی خود، به برقراری روابط دیجیتال کمک شایانی کرده‌اند.

از مدت‌ها پیش، دفاتر دولت الکترونیک در برخی شهرها باز شده و سرویس‌های متعددی را به مردم ارائه می‌دهد. با درنظرگرفتن همه‌ی این‌ها، ذکر این نکته ضروری است که راه‌اندازی یک دولت واقعا الکترونیکی، نیازمند عزم جدی است و ایران هنوز فاصله‌ی نسبتا قابل‌توجهی با راه‌اندازی دولت الکترونیکی در حد کشورهای پیشرفته‌ی امروزی دارد. 

براساس جدیدترین آمار منتشرشده از سوی سازمان ملل، ایران با داران بودن شاخص توسعه‌ی دولت الکترونیک ۰.۶۰۸۳، در رتبه‌ی ۸۶ از میان ۱۹۳ کشور جای گرفته است که آن‌چنان آمار جالبی به‌شمار نمی‌آید، با این‌همه ارتقای ۲۰ رتبه‌ای ایران طی یک سال اخیر میلادی، می‌تواند نوید بهتر شدن اوضاع را در آینده بدهد. درضمن، از روزهای نخست روی کار آمدن دولت دوازدهم، وزارت ارتباطات همواره توجه ویژه‌ای به این مقوله نشان داده است.

آمار اخیر منتشرشده، نشان از روند سریع توسعه‌ی دولت الکترونیک در ایران دارند. طی یک سال اخیر، میزان بازدید از وبسایت ملی خدمات دولت هوشمند (iran.gov.ir) با رشد درخورتوجهی مواجه شده است، موضوعی که کاهش مراجعات حضوری و پیشروی به‌سمت دستیابی به دولت‌داری الکترونیکی را به‌خوبی نشان می‌دهد. 

نگاهی به درگاه ملی خدمات دولت هوشمند و اپلیکیشن دولت همراه

درگاه ملی خدمات دولت هوشمند از مدت‌ها پیش کار خود را آغاز کرده و خدمات الکترونیکی متنوعی را ارائه می‌دهد تا ایران از این طریق با سرعت معقول‌تری به‌سمت دستیابی به دولت الکترونیکی حرکت کند. یکی از اقدامات جالب برای راه‌اندازی این سایت، امکان برقراری ارتباط با ریاست جمهوری است. بر این اساس مردم می‌توانند شکایات و انتقادات خود را ازطریق این سایت به دست حسن روحانی برسانند. کاربران این وبسایت همچنین می‌توانند به بیان طرح و ایده‌های خود نیز بپردازند. 

انجام کارهای دیگری نیز نظیر پرداخت الکترونیکی مالیات ازطریق درگاه ملی خدمات دولت هوشمند فراهم شده است. خدمات شناسنامه‌ای نظیر تعویض شناسنامه، تغییر نام و ثبت وفات و صدور گواهی فوت از جمله‌ی دیگر خدماتی هستند که این درگاه ارائه می‌دهد. از میان دیگر خدمات این درگاه می‌توان به پیش‌بینی هوا و خدمات عامه‌ی هواشناسی، سرویس پست پیشتاز شرکت پست جمهوری اسلامی ایران، خدمات مربوط‌به وزارت راه و شهرسازی نظیر رفع مشکلات راه روستایی و خدمات شهری، خدمات سازمان نظام پزشکی، استعلام قیمت دارو و... اشاره کرد که همگی قدم‌هایی روبه‌جلو به‌شمار می‌آیند و در نوع خود قابل‌توجه‌‌ هستند.

دولت همراه خدمات مختلفی را در حوزه‌های تأمین اجتماعی (آخرین سابقه و دستمزد بیمه‌شدگان و...)، وزارت صنعت (فعال‌سازی گوشی، استعلام اصالت دستگاه و...)، سازمان بهزیستی (آخرین واریزی مستمری، کمیسیون پزشکی و...)، ثبت احوال،‌ هواشناسی، بورس و دیگر موارد، ارائه می‌دهد.

درواقع دولت با عرضه‌ی اپلیکیشن «دولت همراه» قدم روبه‌جلوی مهمی را در زمینه‌ی دولت الکترونیک برداشته است. بدین صورت که مردم برای انجام برخی کارهای مهم، دیگر لازم نیست به‌صورت حضوری به ادارات مراجعه کنند. آن‌طور که خبرگزاری ایسنا می‌نویسد، چنین اپلیکیشنی می‌تواند ضمن شفاف‌سازی عملکرد نهادها، کمک شایانی به حل چالش‌هایی مثل آلودگی هوا و اشتغال بکند. 

همان‌طور که پیشتر گفتیم، یکی از اصلی‌ترین کاربردهایی که دولت همراه برای مردم فراهم می‌کند،‌ این است که دیگر لازم نیست به‌صورت حضوری به ادارات بروند و کارهایشان را پیگیری کنند. روحانی نیز بارها در اجلاس‌های مختلف تاکید کرده‌ است که راه‌اندازی چنین سرویسی از جوانب زیادی اهمیت دارد؛ وی می‌گوید که به‌لطف راه‌اندازی دولت الکترونیک، هم فساد کاهش می‌یابد و هم مردم نیازی نیست برای انجام کارهای اداری، به طبقات بالای ساختمان‌های اداری مراجعه کنند.

در وبسایت رسمی دولت همراه از موارد مهمی مثل «صدور مجوز قانونی بهره‌برداری از خدمات پس از انجام ارزیابی‌های استاندارد سامانه‌های همراه»، «ایجاد دایرکتوری جامع نرم‌افزارها و خدمات تحت موبایل»، «دسته‌بندی نرم‌افزار‌ها و سهولت دسترسی به نرم‌افزارهای خاص» و «امکان مقایسه‌ی نرم‌افزارها و اخذ نظر کاربران» به‌عنوان کارکردهای این اپلیکیشن یاد شده است. این اپلیکیشن را می‌توان با مراجعه به وبسایت رسمی سامانه‌ی دولت همراه برای سیستم‌عامل‌های اندروید و iOS تهیه کرد.

دولت همراه هم‌اکنون خدمات عمده‌ای را در حوزه‌های مختلف ارائه می‌دهد و طبق گفته‌ی مسئولان به‌مرور زمان و به‌لطف همکاری با بانک مرکزی، آموزش‌و‌پرورش و اداره‌ی گمرک ویژگی‌های بیشتری به آن اضافه خواهد شد. 

با نگاهی کلی به اپلیکیشن، به این موضوع پی می‌بریم که برای طراحی دولت همراه دقت زیادی صرف شده است. استفاده از قلم زیبا، داشتن محیط کاربری سرراست و دسته‌بندی موضوعی، همگی باعث شده‌اند تا استفاده از دولت همراه کاری ساده و لذت‌بخش باشد. مورد مهمی که باید بدانید، این است که به‌منظور دسترسی به تمامی سرویس‌ها، لازم است کد ملی و تاریخ تولد خود را نیز در اختیار اپلیکیشن قرار دهید.

با همه‌ی این‌ها باید دید که آیا دولت می‌تواند از پس موانع مهم دستیابی به دولت‌داری الکترونیکی بر بیاید یا خیر؟ چه تمهیداتی برای افراد ساکن در مناطق روستایی که اکثرا به اینترنت باکیفیت دسترسی ندارند، اندیشیده خواهد شد؟ گذر زمان، بی‌شک جواب این سؤالات را برای‌مان مشخص خواهد کرد.

نظر شما در این زمینه چیست؟ دیدگاه‌های ارزشمند خود را درباره‌ی دولت الکترونیک با زومیت و کاربران دیگر در میان بگذارید.