پرسش های بزرگ: چرا پیدا کردن سرچشمه رود آمازون آسان نیست؟

کتاب‌های جغرافی دوران مدرسه تعریف‌های ساده و مشخصی از رود ارائه داده‌اند. طبق این تعریف‌ رود‌ها معمولا در ارتفاعات و کوهستان‌ها تشکیل می‌شوند. با بارش باران، ذوب شدن برف‌ یا جوشش چشمه‌های زیرزمینی آب‌راهه‌های باریکی تشکیل و جاری می‌شوند، با پیوستن این آب‌راهه‌ها جریان‌های بزرگ‌تری شکل می‌گیرند که در نهابت با پیوستن این جریان‌ها به یکدیگر رود به وجود می‌آید.

بنابراین رود‌های مهمی چون آمازون یا نیل هزاران سرچشمه‌ی اصلی دارند و نمی‌توان به صورت دقیق نقطه‌ی شروع یک رود را مشخص کرد. با این حال متخصصین علم جغرافیا علاقه‌مند هستند تا با نگاهی ساده‌تر به قضایا نقطه‌ی اصلی یا سرچشمه‌ی رودها را پیدا کنند. اما چطور این کار را انجام می‌دهند و سوالی اساسی‌تر، اصلا این کار چه فایده‌ای دارد؟

جغرافیدانان تعریف‌های مختلفی از رود دارند. با این حال دو تعریف از بقیه‌ جایگاه به مراتب مهم‌تری پیدا کرده‌اند. معمولا سرچشمه‌ی رود را بالاترین نقطه‌ی بالادستی معرفی می‌کنند که بیشترین مقدار آب را وارد رود می‌کند. با این حال این تعریف خیلی کامل به نظر نمی‌رسد؛ چرا که میزان آب در فصل‌ها و زمان‌های مختلف متفاوت است و نمی‌توان بر اساس آن سرچشمه‌ی رود را تعیین کرد. بنابراین نسبت به این که در چه زمانی در حال تحقیق هستید، سرچشمه‌ی رود می‌تواند تغییر کند. همچنین برای فهم این موضوع که کدام سرچشمه بیشترین میزان آب را به جریان اصلی وارد می‌کند نیاز به داده‌های تاریخی در طول سال‌های مختلف دارد؛ این داده‌ها برای خیلی از رود‌ها وجود ندارند.

تعریف دوم کمی متفاوت‌تر به رود نگاه می‌کند. در این تعریف ذکر شده که سرچشمه‌ی رود دورترین نقطه‌ی بالادستی و طولانی‌ترین آب‌راهه‌ی رود است. در این تعریف تمرکزی بر روی میزان آب ورودی که همزمان با فصل‌ها تغییر می‌کند وجود ندارد. با این حال با نگاهی به داده‌های موجود در مورد طول آب‌راهه‌ها می‌توان فهمید که لزوما داده‌های ما کامل نیست و نام‌گذاری رود‌ها بیشتر بر اساس آب‌راهه‌ای است که بیشترین مقدار آب را برای رود به ارمغان می‌آورد.

بر اساس رویکرد محقق نسبت به تعریف، می‌توان سرچشمه‌های متفاوتی را برای یک رود درنظر گرفت. بنابراین اینکه چرا سرچشمه‌ی بسیاری از رود‌های کره‌ی زمین ناشناخته مانده‌اند یا اینکه نمی‌توان به طور قطع نظر داد کاملا مشخص است.

به عنوان مثال رود آمازون را در نظر بگیرید. این رود با طول ۶۲۰۰ تا ۷ هزار کیلومتر یکی از طویل‌ترین و پر‌آ‌ب‌ترین رود‌های جهان به شمار می‌رود. این رود، جریان‌های فرعی و بستر اصلی رود، از هشت کشور در آمریکای جنوبی عبور می‌کند. اما سرچشمه‌ی اصلی آمازون در بین دانشمندان محل بحث است.

در سال ۱۷۰۷ یک جغرافی‌دان به اسم ساموئل فریتز با تهیه‌ی نقشه‌ای از دریاچه‌ی Lauricocha آن را به عنوان جریان اصلی رود مارانون، Maranon، معرفی می‌کند. فریتز معتقد است که رود مارانون بیشترین آب را برای جریان‌های فرعی تشکیل دهنده‌ی آمازون به همراه دارد.

در میانه‌های قرن بیستم تحقیقات جدید در این حوزه توجه‌ها را به خود جلب کردند. طبق این تحقیقات قسمت‌های بالایی رود آپوریماک در پرو سرچشمه‌ی اصلی رود آمازون به حساب می‌آید. با این حال محل دقیق برخورد جریان‌های فرعی این رود و جریان‌های رود آمازون را نمی‌توان به طور دقیق مشخص کرد.

در مراحل اولیه، دانشمندان بر این باور بودند که دریاچه‌ی ویلافرو منبع اصلی رود آپوریماک و در نتیحه رود آمازون است. با این حال گروهی دیگر از محققین کوه هوآگرا در ۲۰۰ کیلومتری شهر کوزکو در پرو را منبع اصلی آمازون معرفی کردند. در سال ۱۹۶۰ یک جغرافیدان اهل پرو کوه نوادا میسمی در پرو که از منبع‌های اصلی رود آپوریماک محسوب می‌شود را به عنوان سرچشمه‌ی اصلی آمازون می‌دانست. در دهه‌های آینده‌ تحقیقات جدیدی که در این حوزه صورت گرفت ادعای این جغرافی‌دان پرویی را تایید کردند.

در سال دو هزار جانسون در جریان یک تحقیق علمی و در مدت دو هفته گروه‌هایی را به صورت پیاده به جریان‌های بالادستی رود در کوه نوادا میسمی فرستاد تا نقشه‌ی مسیر‌های آبی منطقه را ترسیم کنند. در انتها جانسون ادعا کرد طولانی‌ترین جریان آبی در منطقه به اسم Carhuasanta اولین نقطه‌ی تشکیل رود آمازون به حساب می‌آید.

در سال ۲۰۱۴ مسیر تحقیقات بار دیگر عوض شد. کونتوس با انتشار مقاله‌ای رود مونتارو در پرو را سرچشمه‌ی اصلی آمازون معرفی کرد. این جغرافی‌دان آمریکایی در جریان اکتشافات منطقه‌ای خود به یک نکته‌ی جالب برمی‌خورد. رود مانتورو با تمام پیچ و خم‌هایی که در مسیر خود دارد از رود آپوریماک طولانی‌تر است. کونتوس طول رود‌های مانتورو و آپوریماک را با اساتفاده‌ از نقشه‌های توپوگرافیک و عکس‌های ماهواره‌ای  اندازه گرفت. در مرحله‌ی بعد نیز خود دست به کار شد و با استفاده از کایاک و کوهنوردی و به کمک دستگاه جی‌پی‌اس مسافت طی شده را بدست آورد.

اگرچه مسیر رسیدن به نتیجه برای کونتوس به هیچ وجه آسان نبود اما خروجی کار رضایت‌بخش به نظر می‌رسید. تحقیقات وی ثابت می‌کند که مانتورو ۷۵ تا ۷۷ کیلومتر بلند‌تر از آپوریماک است. بنابراین سرچشمه‌ی اصلی آمازون و جریان‌های بالادستی رود مانتورو کوه Cordillera Rumi Cruz خواهد بود.

اگرچه باز همین ادعا توسط دیگران بارها رد شده است. منتقدین تحقیق کونتوس اعتفاد دارند که به دلیل اینکه ۵ ماه از سال به دلیل ساخت سد این رود خشک و آب آن از تونل به ناحیه‌ای دیگر منتقل می‌شود قطعا نمی‌تواند به عنوان سرچشمه‌ی آمازون معرفی شود. با این حال کنتوس در جواب این افراد می‌گوید:

آب از دریچه‌های سد هر چقدر هم کم، عبور می‌کند و جریان‌های آبی را درست می‌کنند.

با تمام این تفاسیر بالاخره سرچشمه‌ی آمازون کجاست؟ جانسون پاسخ می‌دهد:

با توجه به تعریفی که از رود داریم می‌توان سرچشمه‌‌های مختلفی را برای آمازون در نظر گرفت؛ مارانون، آپوریماک یا مونتارو هر کدام را می‌توان منبع آمازون شناخت.

این مباحث صرفا در مورد رود آمازون انجام نمی‌گیرند. سرچشمه‌ی رود نیل در آفریقا هم معلوم نیست، حتی بر سر رود خیلی کوتاه‌تری نظیر تیمز در لندن نیز اختلاف نظر وجود دارد.

در مورد رود تیمز دو ادعا وجود دارند. ادعای اصلی و رسمی مربوط به آژانس ملی نقشه‌برداری بریتانیا است که سرچشمه‌ی تیمز را در جنوب مرکزی انگلستان در منطقه‌ی Cotswolds معرفی می‌کند. با این حال مردم عادی نظر دیگر دارند. بر طبق این ادعا طویل‌ترین انشعاب رود تیمز در Seven Springs و منبع اصلی رود کران، Chrun، عنوان منبع اصلی تیمز است. اگر ادعای غیررسمی درست باشد به طول رود تیمز ۲۲ کیلومتر اضافه می‌شود و آن را به طویل‌ترین رود بریتانیا تبدیل می‌کند.  

به همین ترتیب در مورد سومین رود بلند جهان، رود یانگ‌تسه در چین، هم دعوا‌های زیادی وجود دارد. در سال ۱۹۸۵ وونگ هاو من سرچشمه‌ی این رود را Damqu معرفی می‌کند. با این حال بیست سال بعد هاو من با بررسی تصاویر ماهواره‌ای به اشتباه خود پی می‌برد و جریان آبی دیگری با طول یک کیلومتر بیشتر را شناسایی می‌کند. وی دلیل اشتباه خود را وجود ابرهای متراکم در تصاویر در دهه‌ی ۸۰ می‌داند.

با این حال این جغرافی‌دان در سال ۲۰۰۵ رویه‌ی دیگری را در پیش می‌گیرد. این بار وی تا ارتفاع ۵۱۷۰ متری و در ادامه‌ی جریان آبی Damqu حرکت می‌کند و ادعا می‌کند وی طولانی‌ترین سرچشمه‌ی یانگ‌تسه را پیدا کرده است. بقیه‌ی دانشمندان نیز نظر او را تایید می‌کنند. اما این پایان ماجرا نیست؛ در سال ۲۰۰۸ یکی از جغرافیدانان چینی چشمه‌ای در ارتفاع ۵۰۵۴ متری از سطح دریا را سرچشمه‌ی اصلی یانگ‌تسه معرفی کرد.

ولی با وجود این همه اظهار نظر‌های مختلف در مورد منبع رود، کدام نظر را باید قبول کرد؟ معمولا در اظهار نظر‌های رسمی آن چیزی که مقامات دولتی معرفی می‌کنند به عنوان مرجع رسمی در نظر گرفته می‌شود. اگرچه ادعای رسمی هم نمی‌تواند ادعای صحیحی باشد.

در هند آژانس ملی نقشه‌برداری وظفیه‌ی تهیه‌ی نقشه‌های جغرافیایی کشور را بر عهده دارد. بنابراین تمامی نقشه‌های این آژانس در کارهای رسمی استفاده می‌شوند؛ اما اینکه به طور مثال سرچشمه‌ی رود گنگ کجا قرار دارد از وظایف این نهاد رسمی نیست. اگرچه‌ نقشه‌های جغرافیایی ابزاری مفید به حساب می‌آیند ولی رسیدن به نقشه‌های توپوگرافیک همیشه آسان نیست.

نهادهای رسمی نقشه‌های دقیق توپوگرافیک را مبنای اظهار نظر‌های رسمی خود بیان می‌کنند. با این حال دسترسی به این نقشه‌ها برای بسیاری از کشور‌ها امکان‌پذیر نیست. حتی در مناطقی که منابع اصلی جریان‌های آبی قرار دارد نقشه‌ای از قبل تهیه نشده است.

عکس‌های ماهواره‌ای گزینه‌ای بسیار مناسب به حساب می‌آیند؛ اما این تصاویر هم خالی از اشکال نیستند. به عنوان مثال عکس‌های بی‌کیفیت تقریبا جزییات زیادی از منطقه را حذف می‌کنند. در کنار این باید در نظر گرفت که ما صرفا با یک عکس طرف هستیم ولی پدیده‌های طبیعی و مخصوصا جریان‌های آبی بنا بر زمان تغییرات زیادی می‌کنند.

راه‌ جایگزین اما پرزحمت دیگر پیمودن مسیر‌ها است. با کمک جی‌پی‌اس و طی کردن مسیر‌های آبی، همانند پژوهش کونتوس، می‌توان به سرچشمه‌های آبی رود رسید. اما این روش نه آسان و نه بی‌اشکال است. در این مسیر باید بارها کمپینگ کرد و خطر از دست دادن وسایل وجود دارد که پیمایش را با چالش‌های پیش‌بینی نشده رو‌به‌رو می‌کند.

اما چرا پیدا کردن منبع یک رود مهم است؟ یافتن منبع اصلی یک جریان اصلی آبی برای برنامه‌ریزی طولانی مدت و مدیریت هدفمند آب و حفاظت از آن به خصوص در زمانه‌ای که مدام در تهدید کم‌آبی قرار داریم اهمیت زیادی دارد. با این حال انسان همواره به شناخت دقیق دنیای اطراف خود می‌گردد. به عنوان مثال اینکه سرچشمه‌ی رود نیل یا آمازون کدام است، می‌توان طولانی‌ترین رود جهان را معرفی کند.

اگر از زاویه‌ای دیگر به این ماجرا نگاه کنیم، سرچشمه‌ی رود‌های بزرگ و معروف تاثیر مهمی بر زندگی مردم آن منطقه خواهد گذاشت. به عنوان مثال در بریتانیا با گذاشتن یک لوح سنگی در منبع رود تیمز آنجا را تبدیل به یک مکان توریستی کرده‌اند. در هند نیز با تقلید از چنین تجربه‌ای و با قرار دادن یک لوح سنگی در سرچشمه‌ی رود آجای، اصلی‌ترین رود شرق هندوستان، امید به افزایش توریست‌های منطقه را دارند.

رود زندگی، فرهنگ، بافت شهری و اقتصاد تمام مردم اطراف خود را تحت تاثیر قرا می‌دهد. شناخت دقیق این جریان‌ زندگی‌بخش می‌تواند جوابی بر تمام کنجکاوی‌های ما در مورد دنیای اطراف باشد.