راستی آزمایی؛ تئوری توطئه‌ پس‌دمه‌ی هواپیماها

در عصر کووید ۱۹، تئوری‌های توطئه‌ی زیادی پیرامون ما شکل گرفته‌اند؛ برخی می‌گویند این ویروس توسط ارتش ایجاد شده است، برخی آن را از علائم فناوری 5G می‌دانند و حتی برخی وجود آن را کتمان می‌کنند. نظریه‌های توطئه، پدیده‌‌ی جدیدی نیستند؛ بلکه راهی برای دلیل‌تراشی و اندیشیدن هستند که مردم در مواقع بحرانی، وقتی چیزی روشن و واضح نیست، به آن‌ها روی می‌آورند.

درک چگونگی تدوین و انتقال این ایده‌ها در حال تبدیل شدن به یک اولویت برای روانشناسان است؛ اما اینکه دانشمندان می‌توانند چه نقشی در رفع این نظریه‌ها داشته باشند هنوز مشخص نیست. فیلمون بانتی‌مارودیس، متخصص ارتباطات از دانشگاه نیکوزیا در قبرس، می‌گوید:

ما باید ابزارهایی در اختیار افراد عادی قرار بدهیم که به وسیله‌ی آن‌ها بتوانند واقعیت و اطلاعات غلط را از هم تشخیص بدهند؛ اما متأسفانه تاکنون در این زمینه ناموفق بوده‌ایم.

برای بسیاری از افراد، درک تفاوت بحث علمی حقیقی و توطئه همیشه آسان نیست. تعداد فزاینده‌ای از مردم بر این باورند که پس‌دمه‌ی هواپیماها در واقع پس‌دمه‌‌های شیمیایی و سمی هستند که برای دستیابی به اهدافی مثل اصلاح هوا، کنترل ذهن مردم و گسترش بیماری‌ها در جو، منتشر می‌شوند. اعتقاد بر این است که دولت یا مشاغل بزرگ در پشت این توطئه‌ هستند و با مهارت، قدرت و نفوذ می‌توانند به‌راحتی ردپای خود را در این ماجرا بپوشانند. به‌هرصورت این نظریه که هواپیماها برای دستیابی به یک هدف خاص، مواد شیمیایی را در هوا پخش می‌کنند، درست به‌ نظر نمی‌رسد و چندان منطقی نیست. در ادامه به توضیح و تفسیر دلایل شکل‌گیری این نظریه و شواهد علمی در مورد آن خواهیم پرداخت. با یک راستی‌آزمایی دیگر، همراه زومیت باشید.

ایده توطئه پس‌دمه‌ شیمیایی هواپیماها در سال ۱۹۹۶ شکل گرفت؛ زمانی که دولت آمریکا متهم به تلاش برای اصلاح هوا برای مقاصد نظامی شد. نیروی هوایی ایالات متحده (USAF)، این اتهام را رد کرد و گفت شواهد موجود در مورد پس‌دمه‌ی شیمیایی هواپیماها حقیقت ندارد؛ اما تئوری توطئه پس‌دمه همچنان ادامه پیدا کرد و در سراسر جهان گسترش یافت. 

این نظریه توسط افرادی از جمله ریچارد فینک و ویلیام توماس در مجامع اینترنتی پخش شد و در یک برنامه‌ی رادیویی در مورد آن بحثی شکل گرفت. با گسترش نظریه توطئه پس‌دمه، مقامات فدرال با تماس‌ها و نامه‌های خشمگینانه‌ از سوی جامعه مواجه شدند.

در سال ۲۰۰۰ برای از بین‌ بردن این شایعات و خاتمه‌ به این نظریه، آژانس‌های گوناگونی مانند آژانس حفاظت از محیط زیست (EPA)، اداره هواپیمایی فدرال (FAA)، اداره ملی هوا و فضا (ناسا) و اداره ملی اقیانوسی و جوی (NOAA) به همکاری پرداختند. بسیاری از معتقدین به تئوری توطئه پس‌دمه‌ی شیمیایی، گزارش‌ این آژانس‌ها را به‌عنوان دلیل دیگری بر وجود مخفی‌کاری و سرپوش دولتی تفسیر کردند. پس از تمام ماجراها سازمان حفاظت از محیط زیست در سال ۲۰۱۵ پست خود را به‌روز‌رسانی کرد و نوشت این سازمان از اقدامات عمدی برای آزادسازی عوامل شیمیایی یا بیولوژیکی در جو آگاهی ندارد.

در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی، نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا یک برگه گزارش بدون تاریخ منتشر کرد که نشان می‌‎داد تئوری‌های توطئه در این زمینه، دروغین هستند و به بخشی از آن‌ها با استناد به مقاله استراتژی ۱۹۹۶ دامن زده شده است که در دانشگاه هوایی با عنوان «هوا به‌عنوان ضریب نیرو؛ مالکیت هوا در سال ۲۰۲۵» تدوین شد. در علوم نظامی، ضریب نیرو یا فاکتور نیرو به عامل یا ترکیبی از عوامل گفته می‌شود که به پرسنل یا سلاح‌ها (یا سایر سخت‌افزارها) توانایی دستیابی به موفقیت‌های بزرگ‌تری می‌دهد.

نظریه‌های توطئه به‌ندرت توسط رسانه‌های اصلی پوشش داده می‌شوند و در صورت پوشش معمولاً به‌عنوان نمونه پارانویای ضد‌ دولتی مطرح می‌شوند. به‌عنوان مثال در سال ۲۰۱۳، وقتی‌ علنی شد که CIA، ناسا و NOAA قصد دارند برای  تحقیقات در مورد روش‌های خنثی‌‌سازی گرم‌ شدن کره زمین با مهندسی ژئو، بودجه‌ای به آکادمی ملی علوم ارائه بدهند، یک مقاله در International Business Times، پیش‌بینی کرد که  ایده هر آژانس دولتی در جستجوی راه‌های کنترل یا دستکاری آب‌وهوا با بررسی‌های موشکافانه و ترس از توطئه‌های بدخیم، رو‌به‌رو خواهد شد؛ در این مقاله از تئوری‌ توطئه پس‌دمه‌ی شیمیایی هواپیماها نیز به‌عنوان مثال یاد شده بود.

برای درک بهتر موضوع ابتدا باهم دلیل تشکیل پس‌دمه‌های هواپیما را بررسی می‌کنیم. پس‌دمه‌ که رد حاصل از هواپیماهای بلندپرواز در ارتفاع است، بر اثر میعان تشکیل می‌شود. بخار آب موجود در گاز خروجی موتور هواپیما در اثر قرارگیری در جو سرد (گاهی اوقات تا زیر ۶۰- درجه سانتی‌گراد)، کریستال‌های کوچک یخی ایجاد می‌کند که باعث ایجاد رد و مسیرهای متراکم می‌شود. این مسیرهای ابری که به آن‌ها پس‌دمه می‌گویند، از فاصله بیش از ۳۰ هزار پایی در زمین قابل مشاهده هستند. پس‌دمه‌ها گاهی اوقات پایدار می‌مانند و گسترش می‌یابند که این امر به آب‌وهوای حاکم بر ارتفاع ۳۰ هزار پایی بستگی دارد، نه به آب‌وهوای زمین.

پاسخ ساده است. پس‌دمه در دمای ۴۰- درجه سانتی‌گراد و کمتر تشکیل می‌شود. در این دما‌، قطرات ریز آب حاصل از میعان فوراً یخ می‌بندند و پس از یخ‌زدگی نمی‌توانند تبخیر شوند و  به علت دمای پایین امکان ذوب آن‌ها نیز وجود ندارد. با این تفاسیر، کریستال‌های یخ تشکیل‌شده طی فرایند تصعید که در آن ماده از حالت جامد به گاز تبدیل می‌شود، محو می‌شوند.

یخ تنها در صورت دچار تصعید می‌شود که رطوبت در آن ارتفاع، پایین‌تر از ۶۰ تا ۷۰ درصد باشد؛ بنابراین اگر رطوبت کمی از این مقدار بالاتر باشد، پس‌دمه می‌تواند برای مدت طولانی‌تری دوام بیاورد؛ درست مانند بعضی از ابرها. اگر رطوبت کم باشد‌، تصعید بسیار سریع اتفاق می‌افتد و رد پس‌دمه فقط یک دقیقه باقی می‌ماند. اگر رطوبت زیاد باشد (بالاتر از ۷۰٪)، عکس عمل تصعید یا همان چگالش رخ می‌دهد؛ بخار آب فقط در تماس با یخ مستقیماً به یخ تبدیل و باعث تشکیل یخ‌های بیشتری روی میعان منجمد می‌شود. بلورهای یخ، بزرگ‌تر می‌شوند و درنتیجه رد پس‌دمه‌ها در ارتفاعات با توجه به سرعت باد در جهت‌های مختلف یا یکسان، گسترش می‌یابد.

توجه داشته باشید که در این‌جا مقصود از پس‌دمه، پس‌دمه‌ی حاصل از دود موتور هواپیما است و پس‌دمه‌ی آیرودینامیک مورد بحث نیست.

بنابراین غلظت هاله‌ی ابری حاصل از تنفس شما به دمای هوا بستگی دارد. اگر در دمای زیر ۴۰- درجه سانتی‌گراد یا سردتر نفس بکشید، بازدم شما یخ‌زده، تبخیر نمی‌شود ‌و شبیه به دود به نظر می‌رسد. در دمای زیر ۴۰- درجه سانتی‌گراد، نمی‌توان تفاوت بین نفس کشیدن و خروج دود سیگار از دهان را تشخیص داد.

جالب است بدانید که به کمک رد پس‌دمه‌ها می‌توان شرایط آب‌وهوایی را پیش‌بینی کرد. هنگامی که رد پس‌دمه‌ها بلند هستند و مدتی در آسمان باقی می‌مانند، یعنی شرایط هوایی مرطوب، متغیر و غیر قابل پیش‌بینی است. اگر رد پس‌دمه‌ها کوتاه باشد یا مدت کوتاهی پس از تشکیل از بین برود، یعنی رطوبت کمتری در هوا وجود دارد و توده هوا پایدار است.

به گفته‌ی وب‌سایت هاروارد و طبق یافته‌های گروه تحقیقاتی دیوید کیت، تاکنون شواهد معتبری مبنی بر وجود پس‌دمه‌های شیمیایی مشاهده نشده است. به گفته این گروه تحقیقاتی، اگر شواهدی پیدا شوند که نشان بدهند دولت‌ها، شهروندان خود را به روشی که در نظریه توطئه پس‌دمه به آن اشاره شده است به خطر می‌‌اندازند، آن‌ها مشتاق افشا و متوقف کردن این فعالیت‌ها خواهند بود.

این ادعا که یک برنامه مخفی گسترده برای انتشار مواد شیمیایی از هواپیماها وجود دارد، غیر عادی است. تمام شواهدی که تاکنون ارائه شده‌اند، بسیار ضعیف و غیر قابل‌ استناد هستند. متداول‌ترین ادعا که بدون هیچ‌گونه تحلیل مقایسه‌ای انجام شده، این است که رد پس‌دمه‌های هواپیما‌ها متفاوت به‌ نظر می‌رسد. این ادعا مثل این است که با مشاهده‌ی رفتارهای عجیب‌وغریب برخی افراد، ادعا کنیم آن‌ها موجودات فضایی با لباس مبدل هستند که در میان مردم راه می‌روند.

اگر به تئوری توطئه پس‌دمه‌ شیمیایی اعتقاد دارید، از خود بپرسید چگونه از وجود چنین توطئه بزرگی مطمئن هستید. به یاد داشته باشید که اینترنت پر از افرادی است که در مورد موضوعاتی که صحت ندارند، مطمئن هستند و جسورانه در مورد آن‌ها اظهارنظر می‌کنند. دولت‌ها می‌توانند اسراری که فقط چند نفر در آن‌ها درگیر هستند پنهان کنند؛ اما در مخفی نگه داشتن برنامه‌های بزرگ، عموماً ناموفق عمل می‌کنند.

اگر فکر می‌کنید شکل پس‌دمه‌ هواپیما‌ها، متفاوت به نظر می‌رسد یا الگو و رفتار عجیبی دارد، توجه داشته باشید که خط ردهای تصعیدی هواپیما‌ها، گاهی ماندگار است و می‌تواند در طول مسیر پرواز هواپیماها از مناطقی با دما و رطوبت مختلف، به‌طور ناگهانی تغییر شکل بدهد. این موضوع با رصد زمین و تحقیقات علمی انجام‌شده توسط هزاران نفر در طی چندین دهه، نشان داده شده است.  ممکن است پشت این موضوع اتفاق دیگری در جریان باشد و این پس‌دمه‌ها برای زمین مضر باشند؛ اما برای اثبات انتشار هدفمند مواد شیمیایی از طریق پس‌دمه‌ها به شواهدی بیشتری از عکس‌های معمولی نیاز است.

مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۶ روی ۳۶ هزار نفر انجام شد، نشان داد که تقریباً ۳۵٪ از مردم، تئوری توطئه پس‌دمه را به‌طور کامل یا جزئی باور دارند. کسانی که سعی در اثبات این نظریه دارند‌، نتایجی از افزایش مقادیر باریم و آلومینیوم موجود در هوا ارائه دادند و ادعا دارند که این ماده، طعم یا بوی خاصی دارد؛ اما در حقیقت، این آزمایش‌ها سطح طبیعی از مواد شیمیایی را نشان می‌دهد و همچنین دارای خطا هستند. برای مثال در این تحقیقات به‌جای آب، خاک را مورد آزمایش قرار داده‌اند یا از واحدهای اندازه‌گیری اشتباه استفاده کرده‌اند. تاکنون هیچ مدرک مستقیم یا حتی غیر مستقیمی وجود نداشته است که ثابت کند پشت موضوع پس‌دمه‌ی هواپیماها، هدف و برنامه‌ی بزرگ‌تری نهفته است.

با توجه به شواهدی که در اختیار داریم، تئوری توطئه پس‌دمه‌ شیمیایی، نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با سوءاستفاده از رگه‌های کوچکی از حقیقت، یک موضوع غیر واقعی را قابل قبول جلوه داد، اذهان عمومی را آشفته کرد و افراد ناآگاه را در مسیر اشتباه قرار داد.