با فدیورس، متاورس شبکه‌های اجتماعی آشنا شوید

در ۱۵ سال گذشته، دنیای شبکه‌های اجتماعی بازار تثبیت‌شده و متعادلی به نظر می‌رسید. فیسبوک و اینستاگرام برندگان این رقابت بودند، ردیت و اسنپ‌چت با فاصله در اطراف پرسه می‌زدند و همه‌چیز به سمت سرگرمی‌های الگوریتمی تغییر می‌کرد. هنگامی‌که تیک‌تاک پا به این عرصه گذاشت، انفجار عظیمی در چشم‌انداز پلتفرم‌های موجود رخ داد، اما طولی نکشید که بازار دوباره آرام گرفت.

سپس ایلان ماسک توییتر را خرید و تقریباً تمام ویژگی‌هایی را که کاربران در این شبکه‌ی اجتماعی دوست داشتند، ازجمله نام و لوگوی توییتر را تغییر داد. این‌بار نارضایتی کاربران به حدی زیاد بود که بحث پیرامون مهاجرت به پلتفرم جایگزین بالا گرفت. نگرانی‌ از گیر افتادن پشت دیوارهای بلند شبکه‌های اجتماعی متمرکز نیازمند راه‌ چاره بود. اینجا بود که اصطلاح «فدیورس» (Fediverse) به یکی از داغ‌ترین ترندهای دنیای تکنولوژی تبدیل شد.

مدت‌ها است شرکت‌های بزرگ فناوری، حجم بالایی از داده‌های مردم را در اختیار می‌گیرند و با رونق‌گرفتن ابزارهای هوش مصنوعی، دیگر نمی‌توان بهایی برای اطلاعاتی که هر روز در اینترنت منتشر می‌شود، تعیین کرد. بسیاری از متخصصان، فدیورس را آخرین امید بشر برای گریز از آشفتگی‌ها و ریسک‌های بی‌پایان شبکه‌های اجتماعی فعلی می‌دانند. اما فدیورس دقیقا چیست و آیا قرار است راه نجات ما از رفتارهای دمدمی‌مزاج میلیاردرهای سلیکون‌ولی باشد؟ با ما همراه باشید تا در این مطلب نگاه موشکافانه‌تری به متاورس شبکه‌های اجتماعی داشته باشیم.

فدیورس (Fediverse) از دو واژه Federated (فدرال شده) و Universe (جهانی) مشتق شده و انجمنی از شبکه‌های اجتماعی مستقل است که به کاربران اجازه می‌دهد بین پلتفرم‌های مختلف با یکدیگر در تعامل باشند؛ به این معنی که مثلا کاربران اینستاگرام بتوانند کاربران پلتفرم ایکس را دنبال کنند، پست‌های یکدیگر را بخوانند، به اشتراک بگذارند و نظر بدهند، بدون اینکه نیاز باشد بین اکانت‌های مختلف جابه‌جا شوند. هر یک ازپلتفرم‌هایی که در فدیورس حضور دارند، جامعه‌ای از سرورهای مستقل و خودگردان هستند و به همین دلیل فدرال خوانده می‌شوند. بنابراین، غیرمتمرکز بودن مهمترین ویژگی این شبکه‌های اجتماعی محسوب می‌شود.

نحوه عملکرد فدیورس را می‌توان به ایمیل تشبیه کرد. سیستم ایمیل بر اساس پروتکل‌های باز عمل می‌کند و سرویس‌های متعدد و متنوعی از آن استفاده می‌کنند. صرف‌نظر از اینکه شما از جی‌میل، اوت‌لوک، یاهومیل یا هر سرویس دیگری استفاده می‌کنید، می‌توانید برای مخاطبین خود در همان سرویس یا سرویس‌های دیگر ایمیل بفرستید و فهرست آدرس‌ها را نیز ذخیره داشته باشید. اگر مجبور بودید بسته به اینکه مخاطب شما از چه ارائه‌دهنده‌ای استفاده می‌کند، برای ارسال ایمیل به او یک اکانت در سرویس مشابه داشته باشید، چه می‌شد؟ این دقیقاً همان اتفاقی است که در شبکه‌های اجتماعی متمرکز رخ می‌دهد.

فیسبوک نقطه‌ی مقابل و مثالی عالی برای درک تفاوت متمرکز بودن و غیرمتمرکز بودن شبکه‌های اجتماعی به شمار می‌رود. دوستان شما در فیسبوک، فقط در همین شبکه فهرست دوستان شما را تشکیل می‌دهند و نمی‌توانید از این فهرست برای برنامه یا پلتفرم دیگری خروجی بگیرید. اگر می‌خواهید پست‌های فیسبوک را بخوانید یا خودتان پستی منتشر کنید، باید در این شبکه حساب کاربری داشته باشید. این امر بیش از همه به سود افرادی است که مالکین شبکه‌های اجتماعی هستند؛ قفل‌کردن پلتفرم‌ها، همیشه سودآورترین استراتژی است.

اگر سیستم‌های اجتماعی فعلی غیرمتمرکز بودند، شما می‌توانستید عکسی را در اینستاگرام پست کنید و دوستتان از پلتفرم X آن را ببیند و برای شما کامنت بگذارد. البته برنامه‌های مختلف نقاط قوت و ضعف، خط‌مشی‌های نظارت‌ بر محتوا و ابزارهای متفاوتی خواهند داشت، اما شما مجموعه‌ای از دنبال‌کنندگان یکسان خواهید داشت و صرف‌نظر از اینکه از کدام پلتفرم استفاده می‌کنید، حساب‌های یکسانی را دنبال می‌کنید.

در سیستم غیرمتمرکز، دیگر چیزی به نام «دوستان فیس‌بوکی» و «فالوورهای ایکس» وجود نخواهد داشت. به عبارتی گراف‌ها و نمودارهای شبکه اجتماعی از بازار محصول کاملاً جدا خواهد بود.

در دنیای امروزی، ساده‌ترین معاشرت‌هایمان را از طریق اینترنت انجام می‌دهیم و انتظار داریم همان تسلطی را که بر گفتگوهای رودرروی خود با دیگران داریم، در چت‌ها و مکالمات آنلاین‌مان هم حفظ کنیم. ما می‌خواهیم به‌راحتی درمورد موضوعات شخصی و اجتماعی با دیگران صحبت و اظهارنظر کنیم و همزمان حق مالکیت اطلاعاتی را که رد و بدل می‌شود، تحت کنترل خودمان داشته باشیم. اما چقدر با این خواسته‌ی بدیهی خود فاصله داریم؟ به‌نظر می‌رسد اکثر شرکت‌ها این حق را برای خودشان محفوظ می‌دانند که بر نحوه‌ی برقراری ارتباطات ما، تعداد افرادی که با آنها معاشرت می‌کنیم و حتی حجم و محتوای پیام‌هایمان حکومت کنند. بیایید ابتدا نگاهی کنیم به مشکلات اصلی شبکه‌های اجتماعی معروف و متمرکزی که بخش مهمی از زندگی ما شده‌اند:

در وهله اول، مشکل اصلی شبکه‌های اجتماعی متمرکز این است که بیش از حد بسته و خودمحورند. معمولاً اگر شما در یک پلتفرم خاص ثبت‌نام نکرده باشید، امکان دسترسی به بخش قابل‌توجهی از محتوای منتشر شده در آن را ندارید. مثلاً برای لایک کردن یک پست X یا کامنت گذاشتن برای یک ویدیو یوتیوب، حتماً باید از طریق اکانت شخصی خودتان در این شبکه‌ها اقدام کنید. این معضل در امپراتوری متا رنگ تیره‌تری به خود می‌گیرد؛ شما بدون حساب کاربری شخصی، حتی نمی‌توانید اغلب پست‌ها را مشاهده کنید، چه برسد به اینکه بخواهید به لایک و کامنت فکر کنید.

خطر مهم دیگری که دررابطه‌با شبکه‌های اجتماعی وجود دارد، این است که مردم عادی مجبورند با شرایط نامطلوب حاکم کنار بیایند یا به‌طورکلی قید آنها را بزنند. تصور کنید یک شبکه اجتماعی بزرگ که اتفاقاً نقش مهمی در سیاست جهانی ایفا می‌کند، توسط شخصی با دیدگاه‌های عجیب و غیرمعقول تصاحب شود. کاربران چاره‌ای جز سازگارشدن با شرایط ناخوشایند جدید ندارند، در غیر این صورت باید به دنبال پلتفرم جدیدی باشند که با سیاست‌های معقولانه‌تری پیش می‌رود.

فدیورس به‌عنوان راه‌حل واقعی همه‌ی مشکلات شبکه‌های اجتماعی امروزی طراحی شده: متمرکز بودن بیش از حد، عدم پاسخگویی کامل، تصاحب محتوا، جمع‌آوری داده‌های کاربران و نقض حریم خصوصی.

در دنیای رسانه‌های غیرمتمرکز نیازی نداریم با ده‌ها نام کاربری، ده‌ها پروفایل یا ده‌ها فهرست مخاطبین کار کنیم. ایده‌ی اصلی این است که همیشه به محتوا و داده‌های خود دسترسی داشته باشیم و هر زمانی که بخواهیم با هر یک از دوستان خود معاشرت کنیم. گفتیم که در دنیای فدیورس، تمامی پلتفرم‌ها در عین مستقل بودن، با یکدیگر در ارتباط‌اند. اما تمرکززدایی و فدرال بودن در سطح عمیق‌تری نیز جریان دارد.

هر یک از پلتفرم‌های فدیورس به نوبه‌ی خود، از جامعه‌ای از سرورهای مستقل تشکیل شده که «نمونه» یا «اینستنس» (Instance) نام دارند. نمونه‌ها توسط افراد متفاوتی راه‌اندازی شده‌اند که مسئولیت مدیریت، حفظ و هزینه‌های عملیاتی آن را به عهده دارند. همچنین ممکن است هر نمونه بر مبنای قوانین، سیستم نظارت بر محتوا و غالبا نوعی موضوع خاص اداره شود.

هنگامی‌که شما روی یکی از اینستنس‌ها اکانت می‌سازید، می‌توانید علاوه بر افرادی که در همان نمونه هستند، با افرادی که در سایر نمونه‌های همان پلتفرم یا حتی نمونه‌های پلتفرم‌های دیگر اکانت دارند در تماس باشید. این امر به وسیله‌ی پروتکل «ActivityPub» امکان‌پذیر می‌شود که در ادامه روش کار آن را به اختصار توضیح می‌دهیم.

تمام نمونه‌ها و پلتفرم‌هایی که در فدیورس حضور دارند، بر مبنای پروتکل ActivityPub عمل می‌کنند. این پروتکل که توسط کنسرسیوم وب جهانی یا W3C نظارت می‌شود، به‌طور خاص برای تعامل بین شبکه‌های اجتماعی غیرمتمرکز طراحی شده است. هدف اصلی استاندارد اکتیویتی پاب، بازگرداندن کنترل امور به کاربران و اطمینان از این موضوع کلیدی است که وب اجتماعی باید بزرگ‌تر از هر شرکت فناوری باشد.

اکتیویتی‌پاب دو جز اصلی دارد: صندوق ورودی و صندوق خروجی که به‌عنوان نقاط پایانی API از طریق پروتکل HTTP قابل دسترسی‌اند. هنگامی که کاربر می‌خواهد با دنیای بیرون ارتباط برقرار کند (مثلاً محتوایی را پست کند)، آن را به صندوق خروجی می‌فرستد. سپس سیستم این محتوا را به یک لیست مناسب اضافه می‌کند و دنبال‌کنندگان می‌توانند با خواندن صندوق خروجی به آن دسترسی پیدا کنند.

اگر شخصی از دنیای خارج بخواهد چیزی را برای کاربر ارسال کند (به‌عنوان‌مثال، یک پست غیرعمومی که فقط توسط کاربران خاصی قابل‌مشاهده است)، آن را به‌صورت رمزگذاری شده به صندوق ورودی ارسال می‌کند. صندوق ورودی مانند یک اینباکس ایمیل است که در آن محتوای دریافتی جمع‌آوری می‌شود و صرفاً همان کاربر می‌تواند به آن دسترسی داشته باشد. نکته‌ی کلیدی «آدرس» شما در فدیورس است.

هر یک از ما به‌عنوان یک کاربر عادی می‌توانیم در یکی از نمونه‌ها یا سرورهایی که به یکی از شبکه‌های اجتماعی فدیورس تعلق دارند، ثبت‌نام کنیم. سپس با همین حساب کاربری قادر خواهیم بود با کاربران هر یک از سرورهای دیگر تعامل داشته باشیم.

اگرچه نمونه‌های آزاد زیادی در فدیورس وجود دارند، برخی از افراد نیز نمونه‌ی خود را برای انجمن‌های موردنظر خود توسعه داده‌اند و به کاربران ناآشنا، اجازه‌ی ثبت‌نام و ساخت اکانت نمی‌دهند. اگر شما در یک نمونه‌ی باز حساب کاربری ساخته باشید، می‌توانید با کاربران شبکه‌های دیگر در ارتباط باشید، ولی نمی‌توانید از این طریق به شبکه‌ی اجتماعی دیگری وارد شوید. علاوه بر این، هیچ راهی برای جستجو در بین نمونه‌ها در فدیورس وجود ندارد.

حالا بیایید از جنبه‌ی عملی به موضوع نگاه کنیم و ببینیم مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی که در فدیورس فعالیت می‌کنند، کدامند:

• Mastodon: بزرگ‌ترین و محبوب‌ترین پلتفرم اجتماعی غیرمتمرکز که حدود نیمی از کاربران فعال فدیورس در آن حضور دارند. ماستودون در حقیقت یک شبکه اجتماعی میکروبلاگینگ است و شباهت زیادی به ایکس (توییتر) دارد.

• Misskey و Pleroma: دو پلتفرم میکروبلاگینگ دیگر که با جو و رابط کاربری راحت و ساده کاربران را جذب می‌کنند. Misskey در ژاپن ساخته شده و محبوبیت زیادی بین طرفداران انیمه و موضوعات مرتبط با آن دارد.

• PixelFed: پلتفرمی برای ارسال تصاویر که به‌نوعی اینستاگرام فدیورس است، با این تفاوت که عمدتاً روی عکاسی از مناظر متمرکز شده است.

• PeerTube: یک سرویس پخش ویدیو که شاید در آینده معادل غیرمتمرکز یوتیوب محسوب شود. ولی ازآنجاکه تولید محتوای ویدیویی هزینه‌ی بالایی دارد؛ نمی‌توانیم با قطعیت در این مورد نظر بدهیم.

• Friendica: پلتفرم غیرانحصاری که از سال ۲۰۱۲ به‌عنوان جایگزینی برای فیسبوک و گوگل پلاس توسعه داده شد.

• Funkwhale: سرویس پخش صدا که می‌توان آن را نسخه محلی ساوندکلاود و اسپاتیفای درنظر گرفت، البته با همان توضیح تکمیلی که در مورد PeerTube داده شد.

• Lemmy و Kbin: پلتفرم‌های اجتماعی برای جمع‌آوری پیوندها و بحث در مورد آن‌ها در فروم‌ها و انجمن‌ها. این دو شبکه نسخه‌های فدرال ردیت محسوب می‌شوند.

شما می‌توانید فهرست کامل پلتفرم‌های فدیورس را در وبسایت fedidb مشاهده کنید.

قبلاً گفتیم که هر یک از این شبکه‌های اجتماعی، از سرورها و اینستنس‌های زیادی تشکیل شده‌اند که به‌صورت فدرال کار می‌کنند. به‌عنوان‌مثال هنگامی‌که از ماستودون صحبت می‌کنیم، نباید یک سرور واحد را در ذهن مجسم کنیم که با سایر پلتفرم‌های ActivityPub در ارتباط است. بلکه سرورهای متعددی با نام‌های مختلف تحت این شبکه فعالیت دارند. برای مثال، mastodon.social mstdn.social و mas.to برخی از این صدها نمونه هستند و شما می‌توانید در هر اینستنس عمومی یا تخصصی که بخواهید، حساب کاربری داشته باشید.

بااین‌حال نیازی نیست برای انتخاب یک سرور زمان زیادی صرف کنید، زیرا هر زمانی‌که بخواهید می‌توانید به سرور دیگری بروید و فالوورهای شما نیز با شما منتقل می‌شوند. شاید در بلندمدت ترجیح دهید از یک سرور کوچک‌تر با جامعه‌ای آشنا و نزدیک استفاده کنید. نگران این موضوع نباشید. به‌مرورزمان بهترین نمونه‌ای را که با اولویت‌های شما سازگاری بیشتری دارد، پیدا خواهید کرد.

هنگامی‌که شما در یکی از شبکه‌های اجتماعی متمرکز مانند اینستاگرام یا فیسبوک ثبت‌نام می‌کنید، باید نام کاربری منحصربه‌فردی انتخاب کنید که قبلاً توسط فرد دیگری انتخاب نشده باشد. در مرحله بعد اکانت شما با این نام کاربری شناخته می‌شود: به‌عنوان‌مثال با zoomit2024@ تگ می‌شوید و آدرس اکانت شما به این صورت خواهد بود: Instagram.com/zoomit2024

در دنیای فدیورس، ممکن است دو نفر با دو نام کاربری مشابه روی دو اینستنس متفاوت حضور داشته باشند. به همین دلیل نام اینستنس در آدرس اکانت ذکر می‌شود.

@zoomit2024@mastodon.social

@zoomit2024@mas.to

به همین ترتیب دو آدرس بالا، به دو اکانت مختلف تعلق دارند. پس برای پیداکردن یک دوست یا هر شخصی که مدنظر شما است، باید علاوه بر نام کاربری، اینستنس او را نیز بدانید.

نرم‌افزارهای متنوع: برخلاف شبکه‌های اجتماعی متمرکز که کاربران را به یک نرم‌افزار رسمی محدود می‌کنند، در دنیای فدیورس برای هر پلتفرم نرم‌افزارهای مختلفی وجود دارد. شما می‌توانید پس از بررسی گزینه‌های موجود یکی از اپلیکیشن‌ها را انتخاب و نصب کنید. به‌عنوان‌مثال اگر کاربر ماستودون هستید، اپلیکیشن‌های Tuskyو Moshidon و Fedilab محبوب‌ترین جایگزین‌های برنامه رسمی Mastodon محسوب می‌شوند.

برچسب‌گذاری محتوا: «هشدار محتوا» (Content Warning) بخشی از فرهنگ قوی فدیورس به‌شمار می‌رود. زمانی که کاربر حس می‌کند محتوای او به دلایل مختلف برای عموم کاربران مناسب نیست، روی پست خود برچسب هشداردهنده می‌گذارد. این امر به کاربران دیگر کمک می‌کند تا بر آنچه می‌بینند کنترل داشته باشند. پاسخ‌هایی که به این گروه از پست‌ها داده می‌شود به‌طور خودکار برچسب اولیه را حفظ می‌کند.

متن جایگزین تصاویر: همیشه به تصاویری که به اشتراک می‌گذارید، متن جایگزین توصیفی مفید بدهید (البته نیازی به جزئیات نیست). این امر باعث می‌شود کاربران نابینا و کم‌بینا نیز بتوانند پست شما را درک کنند. از طرف دیگر متن جایگزین به مخاطبان شما کمک می‌کند که اگر طنز ظریفی در محتوای تصویری شما نهفته، آن را سریع‌تر بفهمند. به این نکته نیز توجه داشته باشید که اغلب کاربران تصاویری را که فاقد متن جایگزین هستند، بازنشر نمی‌کنند.

دنبال‌کردن هشتگ‌ها: برخی از پلتفرم‌های فدیورس مانند ماستودون و فرندیکا، به کاربران اجازه می‌دهند یک هشتگ خاص را فالو کنند. در این صورت پست‌هایی که دارای هشتگ فوق هستند، مانند پست‌های فالویینگ‌های کاربر در تایملاین او نمایش داده می‌شوند و ممکن است کاربر با افراد دیگری آشنا شود که با او علایق مشترکی دارند.

نبود یک سرور مرکزی امنیت حریم خصوصی شما را تا سطح زیادی بالا می‌برد، زیرا یک شرکت بزرگ با الگوریتم‌های خود داده‌های شما را جمع‌آوری نمی‌کند. به‌این‌ترتیب شما هیچ تبلیغی را مشاهده نمی‌کنید یا هیچ tracker یا ردیابی به دنبال لایک‌ها و نظرات شما نیست.

امکان راه‌اندازی سرور شخصی: هرکسی می‌تواند نمونه خود را در فدیورس راه‌اندازی کند. بدین‌منظور شما باید یک سرور اجاره کنید، سپس یکی از پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی فدیورس را که غالباً متن‌باز و رایگان هستند، نصب کنید. در مرحله‌ی بعد وب‌سایت خود را به دوستانتان معرفی کنید یا یک انجمن ایجاد کنید و قوانین و موضوع اینستنس خود را توسعه دهید. حالا کاربران می‌توانند با مراجعه به وب‌سایت شما، اکانت شخصی خوشان را بسازند.

نظارت بر محتوا (Moderation) در فدیورس، به فرایند مدیریت و اجرای دستورالعمل‌ها و قوانین جامعه در یک شبکه اجتماعی فدرال اشاره دارد و مواردی مانند نظارت بر رفتار کاربران، رسیدگی به موارد نقض حقوق پلتفرم‌ها و دیگر اقداماتی را شامل می‌شود که در راستای حفظ یک محیط آنلاین امن و فراگیر صورت می‌گیرند.

مدیران اینستنس می‌توانند کاربران یا حتی کل نمونه‌هایی را که با خط‌مشی و دستورالعمل‌های آنها ناسازگارند، مسدود کنند. علاوه‌براین گاهی در سطح انجمن‌ها یا پلتفرم‌ها ناظرینی انتخاب می‌شوند تا مسئولیت‌های مشابه را در چندین نمونه اجرا کنند. بسته به اینکه سرور یا اینستنس متعلق به چه کشوری باشد، تحت قوانین همان کشور عمل می‌کند.

جذابیت و پتانسیل دنیای شبکه‌های غیرمتمرکز قابل‌انکار نیست. از میان یکی از سرویس‌های مهمی که در حال حاضر از پروتکل ActivityPub پشتیبانی می‌کنند، می‌توانیم به سیستم مدیریت محتوا وردپرس اشاره کنیم. پیش‌ازاین، یک توسعه‌دهنده مستقل وب، پلاگینی برای وردپرس ساخت تا از سازگاری با پروتکل فوق اطمینان پیدا کند. شرکت Automattic مالک شرکت‌های وردپرس و Tumblr این افزونه را خریداری کرد و توسعه‌دهنده‌ی آن را به استخدام خود درآورد. شرکت‌های مدیوم، موزیلا و فلیپ‌بورد نیز آشکارا از علاقه خود به فدیورس خبر داده بودند.

اما مهم‌ترین خبر در این زمینه، وعده‌ی مارک زاکربرگ مبنی بر پشتیبانی تردز از اکتیوتی‌پاب بود که اگر رنگ واقعیت به خود بگیرد، هم بازار رسانه‌های اجتماعی متمرکز را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و هم صحنه پلتفرم‌های فعلی فدیورس را دگرگون می‌کند.

از طرف دیگر رقابت زیادی در بازتعریف شبکه‌های اجتماعی به وجود آمده که Artifact و Substack Notes با راه‌اندازی پلتفرم‌های بسته خود نقش مهمی در آن بازی می‌کنند. شبکه‌های بلو اسکای، Nostr و Farcaster در حال ساخت پروتکل‌های باز خود هستند و هدف‌شان را تمرکززدایی از کلیت شبکه‌سازی اجتماعی عنوان می‌کنند.

شاید سؤال اصلی این باشد که آیا اکتیوتی‌پاب می‌تواند چنین رشدی را تاب بیاورد؟ کاربرانی که به هیاهوی شبکه‌های اجتماعی بزرگ عادت کرده‌اند، چگونه روی جوامعی که بادقت پرورش داده شده‌اند، تأثیر خواهند گذاشت؟ آیا سایر شرکت‌های بزرگی که مالک شبکه‌های اجتماعی فعلی هستند، در نهایت با این مسیر همراه می‌شوند؟

بسیاری از فعالین حوزه فناوری سال ۲۰۲۴ را سال شکوفایی فدیورس می‌دانند. پاسخ سؤالات بالا هرچه باشد، توسعه و تکامل فدیورس در طول زمان، یکی از جذاب‌ترین موضوعاتی خواهد بود که در تاریخ وب مشاهده می‌کنیم.