دستکاری مصنوعی آسمان شب؛ آیا دوران زیبایی طبیعی افلاک به سر رسیده است؟

بر دیواره‌‌ی غاری در جنوب غربی فرانسه، تمثالی زیبا از چند گاو وحشی، گاومیش، اسب و تعدادی پرنده نفش بسته است. گفته می‌‌شود که این نقاشی در حقیقت اثر یک هنرمند از دوران ماقبل تاریخ است که احتمالا در ۴۰ هزار سال قبل در این ناحیه می‌‌زیسته است. آنچه که در این تصویر، توجه مخاطب را به خود بیشتر جلب می‌‌کند، هفت نقطه‌‌ی مرموزی است که بر بالای شانه‌‌های گاو وحشی دیده می‌‌شود؛ نقاطی که گویی رازهایی از آسمان شب را در دل خود پنهان کرده‌‌اند.

دانشمندان می‌‌گویند این نقاط احتمالا نمایانگر مجموعه‌‌‌‌ای از ستارگان در صورت فلکی برج ثور هستند که بیشتر در طول زمستان در آسمان اروپا به‌‌چشم می‌‌خورند. اگر این ادعا صحیح باشد، بدان معنا خواهد بود که دانسته‌‌های غارنشین‌‌های روزگار کهن درمورد موقعیت ستارگان بسیار فراتر از آن‌‌چیزی بوده که پیش‌‌تر تصور می‌‌کردیم.

هزاران سال بعد، رومیان باستان نیز مناظری مشابه از «گلوله‌‌های آتشین» در پهنه‌‌ی بی‌‌کران آسمان را به تصویر کشیدند. حتی بعد از آن نیز وایکینگ‌‌ها و کاشفان اروپا موفق شدند از همین ستارگان برای مسیریابی خود در سفرها استفاده کنند.

در میان ۶۰۰۰ ستاره‌‌ای که می‌‌توان با چشم غیرمسلح در آسمان شب رصد کرد، تنها تعداد معدودی از ویژگی‌‌هایی بارز و بااهمیت برخوردار هستند. ستاره‌‌ی قطبی یکی از این ستارگان است که طی هزاران سال گذشته برای مسیریابی مورداستفاده‌‌ی دریانوردان قرار گرفته است؛ اهمیت ستاره‌ی قطبی بیشتر از آن جهت است که موقعیت آن برای کسانی که در نیم‌‌کره‌‌ی شمالی زندگی می‌‌کنند، همواره ثابت به نظر می‌‌رسد. در کنار این ستارگان، ماه نیز روشنایی‌‌بخش آسمان شب‌‌های ما بوده و با گذار دوره‌‌ای خود از هلال تا قرص کامل به بشر دوران کهن کمک می‌کرده تا گذر ماه‌‌های مختلف سال را دریابد. بعدها نیز اختراع تلسکوپ موجب شد بهتر بتوانیم پهنه‌‌ی پرتلاطم گیتی را فراتر از منظومه‌ی شمسی درک کنیم؛ آنجا که ابرنواخترها و سیاه‌‌چاله‌‌های عظیم با هیبت هولناک خود در انتظار فرصتی برای بلعیدن جهان ما هستند.

اسپیس ایکس اخیرا ۶۰ دستگاه ماهواره‌ی استارلینک را وارد مدار کرده که با قرار گفتن آن‌ها در یک صف، منظره‌ای جالب از ستارگان مصنوعی از زمین قابل مشاهده شده است.

اما برای اولین‌بار در تاریخ بشر، منظره‌‌ی آسمان شب به‌‌شکلی عمدی و بی‌‌سابقه در حال تغییر است. آرایه‌‌هایی عظیم از ماهواره‌‌ها و مصنوعات مدارگرد در هیبت ستارگانی مصنوعی، قرار است زینت‌‌بخش آسمان شب‌‌های ما و آیندگانمان باشند.

ستارگان جدید

وابستگی شدید ما به فناوری فضایی باعث شده که هر ساله مجبور به ارسال چند صد دستگاه ماهواره‌‌ی جدید به فضا شویم و درنتیجه، آسمان بالای سرمان بیش از هر زمان دیگری با ادوات مصنوعی شلوغ شده است. ممکن است ما به‌‌ندرت متوجه حضور این ادوات در فضای بالای سرمان شویم؛ ولی ازدحام این دستگاه‌‌ها امروزه به‌حدی است که حتی ستاره‌‌شناسان را نیز در رصد اجرام آسمانی دچار مشکل کرده است. هانا باینارد، ستاره‌‌شناس رصدخانه‌‌ی سلطنتی گرنویچ در لندن در این رابطه می‌‌گوید:

همان‌‌طور که آلودگی در شهرها مانع از رصد کردن ستارگان کم‌‌فروغ می‌‌شود، ماهواره‌‌ها نیز مشکلی مشابه را ایجاد کرده‌‌اند؛ به طوری که [استفاده از] تلسکوپ‌‌های بزرگ‌‌تر نیز مشکلی را حل نمی‌کنند.

برخی این‌‌گونه استدلال می‌‌کنند که خدمات ارائه‌‌شده ازسوی این ماهواره‌‌ها ارزش این تغییر منظره را خواهد داشت؛ با این حال، خبر از برنامه‌‌های جدیدی در راه است؛ گویا به‌زودی انواع جدیدی از فضاپیماها تنها با اهداف زیبایی‌‌شناسی وارد مدار زمین خواهند شد.

درصورت تابش نور خورشید در زاویه‌ی مناسب، می‌توان ایستگاه فضایی بین‌المللی را نیز گاهی در آسمان شب با چشم غیر مسلح رصد کرد.

شرکت یادشده تاکنون توانسته یک کاوشگر به‌‌نام «لایت پیکسل» مجهز به پوشش بازتاب‌‌کننده را به استراتوسفر ارسال کند. این شرکت ادعا می‌‌کند عملکرد آینه‌‌ای این تجهیز باعث شده بتوان آن را به‌‌راحتی از زمین نیز مشاهده کرد. با این حال، ارسال یک ناوگان کامل از ماهواره‌‌ها به مدار، آن هم با آرایشی خاص موضوع کاملا متفاوتی است که چالش‌‌های فنی خاصی را می‌‌طلبد. همچنین تأمین سرمایه‌‌ی لازم برای چنین اقدام بلندپروازانه‌‌ای نیز می‌‌تواند خود مانع بسیار بزگی در جهت پیشبرد پروژه محسوب شود. استارراکت امیدوار است که تا سال ۲۰۲۱ بتواند فعالیت رسمی خود را با نمایش یک نشان صلح در آسمان آغاز کند. این شرکت تأکید دارد که ماهواره‌‌هایش بر فراز مناطق طبیعی پرواز نخواهند کرد و نیز قرار نیست در محدوده‌‌ای خارج از مناطق شهری قابل‌‌رؤیت باشند؛ با این حال، چنین برنامه‌‌هایی با مخالفت شدید فعالان عرصه‌‌ی نجوم مواجه شده است. جینا هلبی، فیزیک‌‌اخترشناس داشنگاه کمبریج می‌‌گوید:

سرمایه‌‌داری به ارتفاعات استراتوسفری نیز نفوذ کرده است. من به‌‌طور ۱۰۰ درصدی مخالف این روند آلودگی فضایی و تجاری‌‌سازی آسمان شب هستم.

اما استارراکت در این راه تنها نیست. یک شرکت چینی سال گذشته درمورد برنامه‌‌های بلندپروازانه‌‌ی خود برای ایجاد یک «ماه مصنوعی» خبر داد که بنابر گزارش‌‌های واصله قرار است تا سال ۲۰۲۰ به فضا پرتاب شود. هنوز جزئیاتی درمورد نحوه‌‌ی کارکرد یا شکل‌‌وشمایل این تجهیز منتشر نشده است؛ اما مدیر مؤسسه‌‌ی پژوهشی علوم هوافضا و سیستم‌‌های میکروالکترونیک چنگدو گفته است که این تجهیز نور خورشید را در فضایی به‌‌اندازه‌‌ی ۱۰ تا ۸۰ کیلومتر بازتاب خواهد کرد. وی همچنین در مصاحبه با خبرنگاران اذعان داشته که درخشندگی این قمر مصنوعی ۸ برابر بیش‌‌تر از ماه واقعی خواهد بود. یا این حال، از آن زمان تاکنون هیچ اطلاعات بیش‌‌تری راجع‌‌به این پروژه منتشر نشده است.

سازمان‌هایی نظیر ناسا و آژانس فضایی اروپا به‌صورت مداوم مسیر حرکت زباله‌های سرگردان در مدار زمین را رصد می‌کنند تا از وقوع هرگونه برخورد احتمالی این اجرام با تجهیزات در حال کار پیشگیری کنند.

اما کمی بعد از پرتاب، برنامه با دخالت دولت آمریکا به حالت تعلیق درآمد و تیم مسئول نتوانست مجوزهای لازم را برای کنترل بازتاب‌‌کننده کسب کند؛ تا اینکه بعد از ۳۵ روز، ارتباط تیم با تجهیز یادشده به‌‌طور کامل قطع شد. با این حال، پگین همچنان امیدوار است که بروز یک اتصال کوتاه تصادفی در مدارهای الکترونیکی دستگاه بتواند فرایند تورم سازه را آغاز کرده و این اثر هنری نهایتا بتواند قابل‌رؤیت شود. او توضیح می‌‌دهد:

من فکر می‌‌کنم وضعیت فعلی بازتاب‌‌کننده ی مدارگرد در حالتی ناشناخته باشد؛ درست مانند یک کادوی دربسته که در آسمان شب سرگردان است. من به‌‌شخصه با علم به اینکه هر لحظه ممکن است [ستاره‌‌ای] جدید متولد شود،همواره چشم به ستارگان خواهم دوخت.

نمایی از بازتاب‌کننده‌ی مدارگرد در موزه‌ی هنر سیاتل که قرار بود به اولین اثر هنری فضایی تبدیل شود.

در حال حاضر، بازتاب‌‌کننده‌‌ی مدارگرد تنها یک جرم دیگر در میان انبوه زباله‌‌های فضایی است؛ مانند تمام قطعات ناشی از متلاشی‌‌شدن فضاپیماهای قدیمی، ماهواره‌‌های از رده خارج و حتی فضولات منجمد شده‌‌ی سرگردان در مدار. هلبی می‌‌گوید:

من فکر می‌‌کنم که بسیار متکبرانه است اگر فکر کنیم که بشر می‌‌تواند یک سازه‌‌ی هنری را برای زیباسازی چیزی با شکوه و عظمت آسمان بسازد.

اما ویلیام فاکس، مدیر مرکز هنری و زیست‌‌محیطی موزه‌‌ی هنر نوادا بر این باور است که استفاده از آسمان به‌‌عنوان بستری برای ارائه‌‌ی کارهای هنری بشر می‌‌تواند بسیار ارزشمند باشد. او می‌‌افزاید:

هنر فضایی می‌‌تواند برای ما چارچوبی بزرگ‌‌تر فراهم کند تا بتوانیم حضور خود را در زمین ارج نهیم.

در واقع، نقاشی‌‌های به‌‌جای‌‌مانده در غارهای ماقبل تاریخی نشان می‌‌دهد که آزمایش و درک محیط اطراف باکمک ابزار هنری بخشی از طبیعت ذاتی ما است. اما همچنان نگرانی‌‌هایی درمورد احتمال توسعه‌‌ی ساخت چنین ادواتی در فضا وجود دارد. فضای اطراف زمین هم‌‌اکنون نیز بیش از اندازه شلوغ است.

چین برنامه‌‌هایی برای احداث ایستگاه فضایی اختصاصی خود دارد که پیش‌‌بینی می‌‌شود درصورت تکمیل، بتوان آن را با حتی چشم غیرمسلح در آسمان مشاهده کرد. اسپیس ایکس (SpaceX) نیز توانسته مجوزهای لازم را برای پرتاب حدود ۱۲ هزار ماهواره‌‌ی استارلینک با هدف ارائه‌‌ی اینترنت با پهنای باند بالا در مناطق دورافتاده کسب کند. اولین مجموعه‌‌ی ۶۰ عددی از این ماهواره‌‌ها در ماه مه در مدار ۴۴۰ کیلومتری زمین قرار گرفت. این ماهواره‌‌ها نیز همان زمان بلافاصله بعد از پرتاب، ازسوی علاقه‌‌مندان به نجوم رصد شدند. بینارد می‌‌گوید:

[ماهواره‌‌های] استارلینک اسپیس ایکس پس از پرتاب، در یک خط طولانی جای گرفتند و از آنجا که کار خود را ابتدا از مدارهای بسیار پایین آغاز کردند، بسیار درخشان به نظر می‌‌آمدند.

با این حال، اسپیس ایکس می‌‌گوید هم‌زمان با افزایش ارتفاع این ماهواره‌‌ها، امکان رصد آن‌‌ها نیز ضعیف‌‌تر می‌‌شود.

با افزایش شمار ماهواره‌‌های درون مدار زمین، فضای اطراف سیاره نیز شلوغ‌‌تر می‌‌شود.

در حال حاضر، هشت شرکت دیگر نیز برنامه‌‌هایی برای ارائه‌‌ی خدمات اینترنت ماهواره‌‌ای دارند، یکی از آن‌‌ها، کویپر سیتمز (Kuiper Systems) از شرکت‌‌های تابعه‌‌ی آمازون است که به‌‌تازگی درخواستی برای مجوز پرتاب ۳۲۳۶ ماهواره ارسال کرده است. هر دو شرکت اسپیس ایکس و آمازون تأکید دارند که به نگرانی‌‌ها درمورد احتمال ایجاد آلودگی نوری ازسوی ماهواره‌‌های خود توجه دارند.

اما موضوع به همین‌‌جا ختم نمی‌شود؛ افزایش شمار این اشیا سرگردان در آسمان می‌‌تواند ریسک برخورد احتمالی میان آن‌‌ها را نیز تقویت کند. همین حالا نیز حدود ۸۴۰۰ تن زباله و مواد زائد در مدار زمین با سرعتی بالغ بر ۲۸۸۰۰ کیلومتر بر ساعت سرگردان هستند. این حجم از زباله می‌‌تواند حتی به ماهواره‌‌های در حال گردش نیز آسیب وارد کند. در سال ۲۰۰۹، یک ماهواره‌‌ی ازکار افتاده‌‌ی روسی با یک ماهواره‌‌ی تجاری آمریکا برخورد کرد. نتیجه‌‌ی این حادثه، خردایش دو دستگاه به بیش از ۲۰۰۰ قطعه‌‌ی کوچک‌تر بود که به انبوه حجم زباله‌‌های سرگردان در فضا افزوده شدند.

امروزه ناسا مسیر حرکت هزاران زباله‌‌ی ریز و درشت با حداقل ابعاد یک تیله‌‌ی کوچک را رهگیری می‌‌کند و معمولا مانورهای منظمی را برای جلوگیری از برخورد ماهواره‌‌های خود با این اشیا را ترتیب می‌‌دهد. ایستگاه فضایی بین‌‌المللی نیز مجبور شده برای جلوگیری از وقوع چنین برخوردهایی در مدت فعالیت ۲۰ساله‌‌ی خود، مانورهای مشابهی را پیش‌‌بینی کند. هلبی می‌‌گوید:

همان‌‌طور که آسمان عرصه‌‌ی پرازدحام‌‌تری از زباله‌‌های تجهیزات نظارتی، ارتباطی و جاسوسی می‌‌شود، وقوع چنین برخوردهایی شایع‌‌تر خواهد شد.

امروزه برخی مقررات بین‌‌المللی برای محدودکردن حجم زباله‌‌های فضایی در دست وضع هستند. برخی نیز از لزوم جمع‌‌آوری این زباله‌‌ها باکمک تورهای فضایی سخن می‌‌گویند. در این میان، کسانی نیز هستند که راه‌‌حل نهایی را در تبدیل همین زباله‌‌ها به آثار هنری جست‌‌وجو می‌‌کنند.

سوزاندن زباله‌‌های فضایی در اتمسفر زمین می‌‌تواند منظره‌‌ای تماشایی از باران شهاب‌‌سنگ ایجاد کند.

یک هنرمند و سرمایه‌‌گذار هلندی با نام دان روزگارد در تلاش است با همکاری آژانس فضایی اروپا بتواند به راهکاری خلاقانه برای حل معضل زباله‌‌های فضایی دست یابد. از جمله راهکاری پیشنهادی وی تبدیل زباله‌‌های فضایی به شهاب‌‌سنگ‌‌های مصنوعی و ایجاد مناظری زیبا از آتش‌‌بازی در آسمان شب است. این برنامه شامل هدایت مسیر حرکت زباله‌‌ها به‌‌سوی اتمسفر زمین و نهایتا سوزاندن آن‌‌‌‌ها در زمان‌‌هایی از پیش تعیین‌‌شده می‌‌شود. روزگارد می‌‌گوید که اگر زباله‌‌های فضایی را نه به‌‌عنوان ضایعات، بلکه نوعی منابع تلقی کنیم؛ می‌‌توان برای آن ارزش افزوده در نظر گرفت. وی فکر می‌‌کند که این پروژه می‌‌تواند طی ۳ سال آینده عملی شود.

در صورت موفقیت چنین پروژه‌‌هایی، بشر بار دیگر با همان پرسشی مواجه خواهد شد که روزگاری اجداد غارنشین او در فرانسه با آن مواجه بوده‌‌اند. آیا نقاشی‌‌های آن حیوانات و ستارگان مصنوعی تنها آثاری ارزشمند از منظر زیباشناسی محسوب می‌شوند یا اینکه نشانه‌‌ای از مفهومی بنیادی‌‌تر هستند؟ آیا آن‌‌ها در واقع نمادی از نبوغ خود ما هستند؟ یا باید آن‌‌ها را تنها گرافیتی‌‌هایی ساده در نظر گرفت که در واکنش به جهان شگفت‌‌انگیزی پیش‌‌رویمان خلق شده‌‌اند؟ شاید همان گونه که گذشتگان می‌‌گویند زیبایی تنها در چشمان خود ما هستند.