پشت پرده شایعات عجیب در مورد پرواز تاریخی یوری گاگارین
اکنون همه به‌خوبی می‌دانند که نیل آرمسترانگ، نخستین انسانی بوده که روی کره ماه قدم گذاشته است و اکثراً می‌دانند او اولین کسی نبود که به فضا رفت. پیش از او، آلن شپرد توانسته بود با یک پرواز مداری در ماه مه ۱۹۶۱، راه را برای سایر فضانوردان آمریکایی هموار کند. ولی پیش از همه‌ی این‌ها، روز ۱۲ آوریل ۱۹۶۱، اتفاق تاریخی دیگری افتاده بود. درست ۶۰ سال قبل بود که یوری گاگارین، کیهان‌نورد شوروی با فضاپیمای وُستوک ۱ به مدار زمین سفر کرد تا روس‌ها گوی سبقت را از رقبای آمریکایی خود بربایند.
امروز نام گاگارین با آن پرواز تاریخی جاودانه شده است. پس از بازگشت گاگارین به زمین بلافاصله از او همچون یک قهرمان ملی در شوروی و بعداً در سایر کشورهای دنیا استقبال شد. یوری گاگارین که در زمان مأموریت تاریخی خود ۲۷ سال داشت، تنها ۳ روز پیش از مأموریت انتخاب شده بود و با پرواز موفقیت‌آمیز خود، پیروزی بزرگی را برای اتحاد جماهیر شوروی در عرصه رقابت فضایی بین ابرقدرت‌های جهان رقم زده بود.
تاریخ‌سازی یوری گاگارین
پرواز فضایی گاگارین که حدود ۱۰۸ دقیقه به طول انجامید، با استانداردهای امروزی پروازی بسیار دشوار و خشن بود؛ به‌حدی که فضانوردان امروزی انجام چنین مأموریت فضایی را ناممکن یا دیوانه‌وار می‌دانند. ولی فضاپیمای وستوک به گونه‌ای طراحی شده بود تا قابلیت ورود مجدد بالستیک به جو را داشته باشد و گاگارین هم باید پس از ورود به جو و رسیدن به ارتفاع پایین با چتر نجات از فضاپیما بیرون می‌پرید.
این واقعیت که گاگارین کنترل فضاپیما را خودش در دست نداشته، یکی از اسراری بود که مقامات شوروی تا چندین دهه سربسته نگه داشته بودند. در واقع گاگارین و سایر فضانوردانی که با فضاپیمای وستوک آموزش می‌دیدند باید در صورت بروز هر مشکلی با چتر نجات از فضاپیما بیرون می‌پریدند. علاوه بر این، جزئیات دقیق بسیاری از برنامه‌های فضایی شوروی تنها پس از فروپاشی رژیم کمونیستی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ برملا شدند.
یوری گاگارین مدتی پیش از پرواز تاریخی به مدار زمین
ولی بااین‌حال، سفر گاگارین هنوز آغاز نشده بود که شایعات زیادی در مورد آن درگرفت. در آن زمان شایع شده بود که شوروی قبل از اینکه حتی پای گاگارین به فضاپیمای وستوک ۱ برسد، کیهان‌نورد دیگری را با موفقیت به فضا فرستاده است. گفته می‌شد این فضانورد روزی ۷ آوریل (۵ روز پیش از گاگارین) به فضا سفر کرده است.
دنیس اوگدن، خبرنگار دیلی ورکر (روزنامه نزدیک به حزب کمونیست بریتانیا) که از مسکو ماجرا را گزارش می‌داد، با نوشتن تیتر درشتی همچون «اولین مرد در فضا» این خبر را به خوانندگان اطلاع کرد. در گزارش او آمده بود که فضانوردی که به‌تازگی به فضا رفته، پسر یکی از طراحان ارشد جنگنده‌های شوروی است که پس از بازگشت به زمین دچار لطمات جسمی و روانی شدیدی شده است.
شایعه فضانورد گمشده
پاهای گاگارین در هنگامی که این روزنامه‌ها به دکه‌های روزنامه‌فروشی می‌رسیدند و چنین سروصدایی به پا می‌کردند حتی از زمین بلند نشده بود. به این ترتیب، گزارش دنیس اوگدن به تئوری توطئه‌ای دامن زد که تا همین حالا هم نمی‌توان به‌راحتی آن را رد کرد. مطابق انتظار، مقامات اتحاد جماهیر شوروی گزارش‌ها را تکذیب کردند و مطبوعات را از اتفاق تاریخی، یعنی پرواز موفق یوری گاگارین آگاه کردند. اوگدن نیز این خبر را گزارش داد. او در مقاله‌هایی با عناوینی همچون «خوشامد به قهرمان» و «اتحاد جماهیر شوروی از بابت اولین سفر به خارج از کره خاکی در پوست خود نمی‌گنجد» به استقبال این خبر مهم رفت.
مقاله اوگدن را می‌توانیم به‌نوعی تصحیح اشتباه قبلی او بدانیم. ولی مدتی بعد یک روزنامه‌نگار فرانسوی به نام ادوارد بوبروفسکی ادعای اوگدن را پیگیری کرد و اعلام کرد، فضانوردی که از او نام برده می‌شد، خلبان آزمایشی ولادیمیر ایلیوشین است و همچنین این پرواز در واقع روز ۲۵ مارس (۱۲ روز پیش از تاریخی که اوگدن گفته بود) انجام گرفته است. ولی مشکل مأموریت فضایی مذکور این بوده که اصلا مطابق برنامه‌ها پیش نرفته است. به همین دلیل نیز مدت‌ها است که ادعا می‌شود، مسئولان شوروی نهایتا تصمیم گرفتند شاهکار ایلیوشین را به نفع پرتاب موفقیت‌آمیز یوری گاگارین به کلی کنار بگذارند.
ایلیوشین با درجه سرلشکری یک خلبان بسیار کارکشته و ماهر بود. او قبلاً توانسته بود در پروازهای خود بارها رکوردهای سرعت و ارتفاع را جابه‌جا کند. پدرش هم یکی از طراحان ارشد جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌های شوروی در خلال جنگ جهانی دوم بود. ایلوشین پدر حالا پس از جنگ مقام بسیار خوبی در دولت پیدا کرده بود. به همین جهت، به عقیده بسیاری پسر او می‌توانست کاندیدای خوبی برای سفر به فضا باشد. ایلیوشین پسر آن زمان ۳۴ سال داشت و در مأموریت‌های مختلف شجاعت زیادی از خود نشان داده بود؛ بنابراین، روی تصور عموم بر این بود که او می‌تواند به‌خوبی از عهده چنین مأموریتی بربیاید.
سفر گاگارین هنوز آغاز نشده بود که شایعات زیادی در مورد آن پراکنده شد
ولی سفر او به خارج از کره زمین اصلا آن‌طور که انتظار می‌رفت پیش نرفت و او پس از انجام ۳ پرواز مداری با وضع فلاکت‌باری به زمین بازگشت. ماجرا از این قرار بود که فضاپیمای او در هنگام ورود مجدد به جو زمین از مسیر خارج شده بود و باعث وارد شدن صدمات روحی و جسمی زیادی به خلبان آزمایشی شده بود. حتی گفته شد که این حادثه موجب شده تا کیهان‌نورد شوروی به حالت اغما فرو برود.
در گزارشی که روزنامه اسپورکن‌من رویو (چاپ واشنگتن) منتشر کرده در مورد ادعاهای این روزنامه‌نگار آمده است که «فضاپیما مطابق انتظار بازیابی شد، ولی ایلیوشین از نظر روانی حال نامطلوبی داشت. او همین حالا در بیمارستان بی‌هوش است.» در همین گزارش نیز آمده است که بوبروفسکی اطلاعات خود را از منابع موثقی دریافت کرده که نمی‌تواند از آن نام ببرد. ولی افسران شوروی به‌شدت این شایعات را تکذیب کردند.
یوری گاگارین در فضاپیمای وستوک ۱
مسئولان اتحاد جماهیر شوروی ادعا کردند که ایلیوشین به دلیل جراحات وارده بر اثر یک سانحه رانندگی در بیمارستان بستری شده است. شوروی‌ها تنها کسانی نبودند که اصلا وقعی به این شایعات نگذاشتند. بلکه آمریکایی‌ها هم اصلا گوششان به این ادعاهای عجیب‌وغریب بدهکار نبود. پیر سلینجر، دبیر مطبوعاتی وقت کاخ سفید به خبرنگاران گفت که هیچ مدرکی مبنی بر انجام پرواز در تاریخ ۷ آوریل وجود ندارد و اساسا چنین تردیدی نسبت به پرواز دیگری در ماه مارس نیز در میان نیست. گفته‌های دبیر مطبوعاتی کاخ سفید بر اساس داده‌های ایستگاه‌های ردیابی «فرماندهی دفاع هوافضای آمریکای شمالی» یا «نوراد» بود. نوراد خروج هیچ فضاپیمایی از زمین را در این تاریخ‌ها رصد نکرده بود؛ بنابراین آمریکایی‌ها اصلا علاقه‌ای نداشتند بدون مدرک به مصاف همتایانشان در اتحاد جماهیر شوروی بروند.
بااین‌حال، حتی این تکذیبیه‌های رسمی هم نتوانست جلوی نشر شایعات گسترده را بگیرد. برخی از روزنامه‌نگاران بر این عقیده بودند که تمام ادعاهای مبنی بر سانحه رانندگی تنها برای سرپوش گذاشتن روی اصل ماجرا است. مطمئنا مطرح کردن چنین ادعاهایی خیلی تعجبی نداشت. چون شوروی قبلاً بارها و بارها دست به اقدامات مشابهی زده و دستش رو شده بود.
علاوه بر این، وقایع آن روزگار را باید در چارچوب رقابت فضایی که بین شوروی و آمریکا درگرفته بود ارزیابی کنیم. به عقیده روزنامه‌نگاران، شوروی دلایل زیادی برای سرپوش گذاشتن روی این ناکامی را داشته است. چون چنین شکستی اصلا با تبلیغات گسترده‌شان برای عرضه کمونیسم به‌عنوان ایدئولوژی برتر به جهانیان جور درنمی‌آمد. ولی آیا با این ادعاهای ضدونقیض و بدون منابع موثق، می‌توانیم جایگاه یوری گاگارین را در تاریخ زیر سؤال ببریم؟
بعداً اوگدن ادعا کرد که در همان زمان پرواز (فرضی) عکسی از ایلیوشین با لباس فضانوردی دیده است. ولی بعداً نتوانسته هیچ ردی از این عکس در هیچ آرشیوی پیدا کند. در همین حال، خود ایلوشین مدت‌ها پس از این ماجرا زندگی کرد و سرانجام در سال ۲۰۱۰ در سن ۸۲ سالگی درگذشت. ولی او هیچ‌وقت به انجام چنین پروازی اعتراف نکرد. این در حالی است که او آن‌قدر زنده مانده بود که بدون ترس از مقامات شوروی حقایق زندگی خود را بازگو کند. ولی هیچ‌وقت آن‌طور که برخی شایعه‌پراکنان انتظار داشتند دست به افشاگری‌های گسترده نزد.
به هر روی شایعات مربوط به آن ماجرا همچنان پس از گذشت چندین دهه در جریان بود. یکی از این شایعات در قالب مستندی ۵۲ دقیقه‌ای به نام «سرپوش کیهان‌نورد» در سال ۱۹۹۹ به کارگردانی شخصی به نام الیوت هایموف پخش شد. هایموف سال بعد مستند دیگری این بار با عنوان «ولادیمیر ایلیوشین: اولین انسان حقیقی در فضا» ساخت.
با بازگشت یوری گاگارین از او همچون یک قهرمان استقبال شد. عکس استقبال مردم ورشو (لهستان) از کیهان‌نورد روس
او در این مستند ادعا کرد که ایلیوشین نتوانسته در هنگام فرود فضاپیما از آن خارج شود و به این ترتیب سر از چین درآورده است. او آنجا توسط مقامات چینی دستگیر شده و سرانجام یک سال بعد، پس از کش‌وقوس‌های فراوان به اتحاد جماهیر شوروی تحویل داده شده است. هایموف در مستند خود همچنین ادعا کرد که ایلیوشین مایل نیست در مورد حوادث مورد ادعا جلوی دوربین صحبت کند و ترجیح می‌دهد همچنان اطلاعات محرمانه‌ای که دارد را برای خودش نگه دارد.
آیا واقعا ایلیوشین همچنان از کسی یا کسانی می‌ترسید یا اینکه شجاعت زیر سؤال بردن یکی از وقایع تاریخی عرصه فضا را نداشت؟ ماجرا وقتی مرموزتر می‌شود که بدانید در اواخر دهه ۱۹۹۰، بسیاری از اسرار شوروی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در حال برملا شدن بودند و اسناد و منابع تاریخی ارزشمندی از روزگار استیلای کمونیسم بر روسیه آشکار می‌شد و پرده از بسیاری حقایق برداشته می‌شد.
البته حتی پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، از آن جو اختناق حاکم بر شوروی کاسته شده بود. در سال ۱۹۸۰ بود که سرانجام رسانه‌های غربی و متعاقب آن دنیا از ماجرای مرگ دل‌خراش والنتین بوندارنکو اطلاع پیدا کردند. به نقل از نیویورک تایمز، او در سال ۱۹۶۱ ده روز پس از شروع یک دوره ۱۵ روزه آزمایش فضانوردی کم‌فشار بر اثر آتش‌سوزی در محل انجام آزمایش‌ها در مسکو جان سپرده بود. این در حالی بود که مقامات شوروی پس از مرگ او، در عکس‌های رسمی فضانوردان آموزشی او را کاملا حذف کردند تا هیچ اثری از او در اسناد و عکس‌های آرشیوی باقی نماند.
یوری گاگارین پس از پرواز تاریخی خود از درجه ستوانی به سرهنگی ارتقا پیدا کرد
کمی بعدی دوباره ماجرای حتی وحشتناک‌تری نیز از مأموریت‌های فضایی شوروی به گوش جهانیان رسید. این ماجرا به ۲۴ اکتبر ۱۹۶۰ بازمی‌گشت که در آن ۷۸ نفر در یک سکوی پرتاب کشته شده بودند. در همین حال، صحبت‌هایی مبنی بر استفاده از گاگارین برای تبلیغات سیاسی نیز مطرح بود. ولی تابه‌حال، در تمام اعترافات و اسناد و مدارکی که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی رؤیت شدند، خبری از ایلوشین نبوده است.
اما همچنان شواهد عجیب‌وغریبی وجود دارد. برادران کوردیلیا، آکیله و جیووانی جودیکا، دو اپراتور رادیویی آماتور از ایتالیا بودند که ادعا کردند، توانسته‌اند اصوات مخابره شده از یک فضاپیمای مداری را در روزهای پیش از سفر گاگارین به فضا ضبط کنند؛ و آنچه باعث می‌شود در مورد ادعای برادران کوردیلیا بیشتر کنجکاو شویم اینکه این دو قبلاً هم اصوات عجیب و مبهوت‌کننده‌ای را ضبط کرده بودند.
نه‌تنها گاگارین، بلکه حتی ایلیوشین اولین نفری نبود که به فضا رفت
این دو در یک مورد در ماه مه ۱۹۶۰، اصوات مخابره شده از یک فضاپیمای سرنشین‌دار که از مدار خارج شده بود را ضبط کردند. در مورد دیگری در نوامبر همان سال کدهای مورس مخابره شده از یک فضاپیمای دچار نقص فنی شده را ضبط کردند؛ و در دل‌خراش‌ترین مورد، در سال ۱۹۶۱ آخرین پیام‌های کیهان‌نوردی که در فضاپیما در حال خفگی بود را ضبط کردند. اگر فرض را بر درستی این ادعاها بگذاریم، در نتیجه نه‌تنها گاگارین اولین نفری نبوده که به فضا رفته، بلکه حتی ایلیوشین نیز اولین نفر نبوده است. ولی با توجه به اینکه تمام کسانی که در این ماجراها دخیل بودند حالا از دنیا رفتند، پی بردن به حقیقت ماجرا بسیار دشوار است؛ و درحالی‌که حقیقت ماجرا روزبه‌روز بیشتر به محاق فراموشی فرو می‌رود، از آن سوی، شایعات و تئوری‌های توطئه با شدت و حدتی بیش از هر زمان دیگری در حال پراکنده شدن هستند.
اولین نفری که به فضا رفت چه کسی بود؟
یکی دیگر از کسانی که در مورد برنامه‌های فضایی شوروی ادعاهای زیادی داشته، شخصی به نام میخائیل رودنکو، مهندس ارشد شوروی سابق و از مدیران دفتر طراحی تجربی ۴۵۶ است که در سال ۱۹۹۹ توسط برخی از اعضای قدیمی تحریریه روزنامه پراودا (از قدیمی‌ترین روزنامه‌های شوروی) تأسیس شده است. او ادعا کرد که قبلاً فضانوردانی در سال‌های ۱۹۵۷، ۱۹۵۸ و ۱۹۵۹ به فضا سفر کرده بودند.
او در مقاله‌ای که روز ۱۲ آوریل ۲۰۰۱ در وبگاه این نشریه منتشر شد، ادعا کرد که هر سه خلبان در حین پرواز کشته شدند و اسامی آنان هم هرگز در جایی منتشر نشد. او در این مقاله نام این خلبانان را لیدوفسکیخ، شابورین و میتکوف عنوان کرد که هر سه در پروازهای زیرمداری شرکت کرده بودند. کیهان‌نوردان در چنین پروازهایی باید به بالاترین نقطه‌ی مداری می‌رسیدند و سپس به زمین بازمی‌گشتند.
حال قبل از اینکه با خواندن ادعاهای رودنکو عمیقاً به فکر فرو برویم، لحظه‌ای درنگ کنیم. با درنظرگرفتن اینکه همین روزنامه پراودا قبلاً مقالات عجیبی با تیترهایی همچون «موجودات فضایی آمریکایی‌ها را از ماه بیرون کردند» و «کشف موجودات فضایی و جمجمه‌های انسان در مریخ» منتشر کرده بود، اثبات این ادعای روزنامه‌نگاران قدیمی شوروی سابق نیز بسیار دشوار می‌شود.
ادعا می‌شود ولادیمیر ایلیوشین، نخستین انسانی بوده که به فضا رفته است
مشخص کردن وضعیت ایلیوشین در ماه‌های مارس و آوریل ۱۹۶۱ هم بسیار دشوار است. اطلاعات ضدونقیض مقام‌های شوروی نیز مزید بر علت شده تا هیچ‌وقت نتوانیم بفهیم او واقعا بر اثر جراحات سانحه رانندگی در بیمارستان بستری شده بود یا اتفاق دیگری برای او افتاده بود. همچنین مسئولان شوروی هیچ وقت دلیل قانع‌کننده‌ای مبنی بر حضور احتمالی او در چین نیز ندادند. در واقع، حتی برخی مقامات شوروی تا جایی پیش رفتند که ادعا کنند ایلیوشین هیچ‌وقت کیهان‌نورد نبوده و اصلا در تیم اصلی کیهان‌نوردان شوروی جایی نداشته است. در هیچ دفتر سوابق و اسناد محرمانه‌ای نیز نام او در میان سایر فضانوردان شوروی ذکر نشده است.
در همین حال، تأیید ادعاهای برادران کوردیلیا بدون وجود هرگونه منابع اطلاعاتی رسمی، بسیار دشوار است. ایستگاه‌های رادیویی استراق سمع همیشه آنچه ادعا کردند را در نوارهای کاست خود ضبط نکردند. برنار لاول، ستاره‌شناسی رادیویی و مؤسس رصدخانه جودرل بانک در انگلستان، در سال ۱۹۶۳ تمامی این ادعاها را رد کرد. در همین حال، شایعات زیادی در مورد خود برنار لاول در جریان است که باعث می‌شود، نتوانیم به گفته‌های او هم اتکا کنیم.
در واقع، لاول در آن زمان به شوروی سفر کرده بود و پس از بازگشت به انگلستان، شایعات زیادی مبنی بر شستشوی مغزی او مطرح شد. لاول به‌دنبال بازگشت از شوروی به‌شدت بیمار شد تا جایی حتی وزارت دفاع بریتانیا نیز گفت که ممکن است مقامات شوروی پس از اینکه لاول پیشنهاد ساخت تأسیسات تلسکوپی در این کشور را نپذیرفته، سعی کردند خاطرات او را کاملا از ذهنش پاک کنند. ولی پسر لاول این ادعاها را تکذیب کرد و گفت که پدرش تنها از فرط خستگی بر بستر بیماری افتاده و به‌زودی سلامتی خود را به دست می‌آورد.
حال، بحث در این است که اگر شوروی قبل توانسته بر برخی از ناکامی‌های فضایی خود موجب مرگ ده‌ها فضانورد شدند به‌خوبی سرپوش بگذارد، آیا واقعا پرواز یوروی گاگارین را درست همان‌طور که اتفاق افتاده به رسانه‌ها اعلام کرده است؟
جیمز ای. اوبرگ در مقاله‌ای که در سال ۱۹۷۵ در مجله ورلد اسپیس نوشته بود، ذکر کرده بود که خبرگزاری روسی تاس (زیرمجموعه‌ی سرویس اطلاعات شوروی سابق) اولین رسانه‌ای بود خبر مأموریت گاگارین را درحالی‌که هنوز پروازش به پایان نرسیده بود اعلام کرد. اگر مقامات شوروی نگرانی بابت وقوع اتفاق غیرمنتظره‌ای داشتند، بهتر نبود تا صبر کنند مأموریت خاتمه یابد و پاهای گاگارین به زمین برسد؟ تا اینکه ریسک کنند و گاگارین را با همان فضاپیمایی که چند روز قبل دچار سانحه شده به فضا بفرستند.
شاید حقیقت ماجرا هیچ‌وقت روشن نشود. دو مردی که می‌توانستند به حل این معما کمک کنند حالا زنده نیستند. گاگارین در سال ۱۹۶۸ در حین یک پرواز آزمایشی با جنگنده دونفره میگ-۱۵ کشته شد و ولادیمیر ایلیوشین هم هیچ‌وقت لب به گفتن حقیقت نگشود. در نتیجه با توجه به شواهد موجود، شاید عاقلانه‌ترین کار این باشد که فعلاً یوری گاگارین را نخستین انسانی بدانیم که به فضا رفته است. برملا کردن تمام حقایق در مورد برنامه‌های فضایی شوروی با توجه به پنهان‌کاری‌های گسترده این رژیم ناممکن است. البته در همین حال، هیچ دلیلی برای دروغ گفتن حداقل به این ترتیبی که در ماجرای پرواز تاریخی یوری گاگارین شاهد بودیم برای مقامات اتحاد شوروی وجود نداشته است.