ابرماه؛ چگونه خطای دید باعث می‌شود ماهِ کامل را بزرگ‌تر ببینیم؟
مهم نیست که در کجای دنیا حضور دارید و آسمان بالای سرتان چقدر روشن است، ماه را همیشه می‌توانید ببینید. برای هزاران سال، تنها ماهواره‌ی طبیعی ما بارها در نقش منبع الهام برای ادبیات و هنر و علم ظاهر شده است. به‌نوشته‌ی The Conversation، با طولانی‌شدن روزها در نیم‌کره‌ی شمالی زمین، دیدن برخی از ستاره‌های کم‌نورتر در آسمان سخت‌تر می‌شود؛ اما ماه همچنان در آسمان به‌چشم می‌‌خورد و هر چند ماه یک بار ظاهر ویژه‌ای از آن را شاهد هستیم.
۲۶ آوریل ۲۰۲۱ (۶ اردیبهشت ۱۴۰۰) نه‌تنها ماه کامل را می‌بینیم؛ بلکه با پدیده‌ای مواجه هستیم که در اصطلاح به آن اَبَرماه (Supermoon) گفته می‌شود. این نخستین‌بار در سال جاری است که اَبَرماه در آسمان پدید می‌آید. برای فهمیدن اینکه چرا به ماهِ ششم اردیبهشت اَبَرماه گفته می‌شود، باید اطلاعات بیشتری در این زمینه کسب کنیم که چرا بخش‌های مختلف ماه در زمان‌های مختلف دیده می‌شوند و جزئیات بیشتری از مدار ماه بدانیم.
حالت‌های ماه
دلیل اینکه بخش‌های متفاوتی از کره‌ی ماه در زمان‌های مختلفی از هر ماه روشن می‌شود، به موقعیت کره‌ی ماه برمی‌گردد. درواقع، کره‌ی ماه درمقایسه‌با خورشید، در نقاط مختلف مدارش به دور زمین قرار می‌گیرد. وقتی ماه و زمین و خورشید در یک‌راستا باشند، به‌گونه‌ای که زمین در بین ماه و خورشید قرار بگیرد، نور خورشید به تمام سطح ماه می‌تابد و به زمین منعکس می‌شود. در چنین وضعیتی، آنچه زمینی‌ها می‌بینند، ماه کامل است.
وقتی ماه بین زمین و خورشید باشد، هیچ نوری از سطح آن منعکس نمی‌شود و در این حالت با ماه جدیدی مواجه هستیم. در بین این دو حالت، تنها بخش‌هایی از سطح ماه نور خورشید را منعکس می‌کنند و باعث ایجاد حالت‌های مختلف برای ماه می‌شوند. جزئیات بیشتر را می‌توانید در تصویر زیر مشاهده کنید:
حالات یا فازهای ماه
نکته‌ی دیگر این است که مدار ماه به دور زمین، کاملا دایره‌ای نیست و تا حدی مثل بیضی له‌شده به‌نظر می‌رسد. این مدار باعث می‌شود گاهی اوقات ماه به سطح زمین نزدیک‌تر باشد. نزدیک‌ترین موقعیت ماه به زمین به‌عنوان نقطه‌ی حضیض ماه شناخته می‌شود و ماه کاملی که در نقطه‌ی حضیض یا در نزدیکی آن باشد، اَبَرماه نام دارد. به‌بیان فنی‌تر، این حالت از ماه Perigee Syzygy نیز نامیده می‌شود (استقرار سه چیز در یک خط مستقیم را Syzygy می‌گویند).
پدیده‌ی مخالف Perigee Syzygy، یعنی زمانی‌که ماه کامل در دورترین نقطه‌ی مدار خود از زمین قرار دارد، به ایجاد ریزماه (Micromoon) می‌انجامد. از حالت ریزماه با اصطلاح Apogee Syzygy یاد می‌شود.
بدیهی است که اَبَرماه پدیده‌ی جدیدی محسوب نمی‌شود؛ اما نامش کاملا جدید است. بررسی‌ها نشان می‌دهد عبارت اَبَرماه تا پیش از دهه‌ی ۱۹۷۰ استفاده نشده است.
ازآنجاکه ماه درمقایسه‌با دیگر اجرام آسمانی بسیار بزرگ‌تر و پرنورتر به‌نظر می‌رسد، دیدن آن در آسمان صاف کار سختی نیست. برای مشاهده‌ی اَبَرماه، تنها مشکلی که در پیش دارید، مشخص‌کردن زمان بالا‌آمدن و پایین‌رفتن ماه در آسمان در مناطق مختلف دنیا است.
مفهوم خطای ادراکی ماه
نکته‌ی مهمی درباره‌ی تمام این ماجرای مربوط به اَبَرماه وجود دارد. اَبَرماه درمقایسه‌با ماه کامل عادی، در آسمان چندان بزرگ‌تر به‌نظر نمی‌رسد. باوجوداین، گاهی اوقات وقتی به افق نزدیک‌تر است، بزرگ‌تر دیده می‌شود. چرا با وجود تغییر نه‌چندان زیاد ابعاد ماه هنگام گردش به دور زمین، چنین اتفاقی می‌افتد؟
دقیقا همین‌جا است که اصطلاح خطای ادراکی ماه (Moon Illusion) وارد معادله می‌شود. واقعا با خطای ادراکی مواجه هستیم. فرقی ندارد که ماه در ارتفاع زیاد و با ابعاد کوچک دیده شود یا در نزدیکی افق و با ابعاد بزرگ، در هر شرایط می‌توانید آن را با انگشت شست خود بپوشانید.
ماه وقتی به افق نزدیک‌تر است بزرگ‌تر به‌نظر می‌رسد
هزاران سال است که مردم از این خطای دید آگاه هستند؛ اما هنوز کاملا نفهمیده‌ایم این پدیده چگونه و چرا ایجاد می‌شود. می‌دانیم اَبَرماه توهمی روان‌شناختی و احتمالا یکی از دلایلش است که مغز فکر می‌کند اشیای نزدیک به افق باید به ما نزدیک‌تر باشند. دَه‌ها توضیح برای این موضوع ارائه شده است و اکثر آن‌ها به نحوه‌ی پردازش اطلاعات در مغز ما اشاره می‌کنند. بنابراین، اَبَرماه دوشنبه‌شب ممکن است در آسمان چندان بزرگ‌تر به‌نظر نرسد؛ اما نزدیک‌تر‌بودن آن به افق باعث می‌شود آن را بسیار بزرگ‌تر ببینیم. صرف‌نظر از خطای ادراکی ماه یا ابعاد ماه در آسمان، بهتر است هنگام رخ‌دادن پدیده‌ی اَبَرماه امیدوار باشید که آسمان بالای سرتان صاف باشد.
نظرات