مسابقه فضایی جنگ سرد چگونه هنر شوروی را تغییر داد؟

مجسمه‌ی یادواره‌ای درست خارج از دروازه‌ی نمایشگاه دستاوردهای اقتصاد ملی قرار گرفته است؛ نمایشگاهی که برای نمایش علم و فناوری دوران اتحاد جماهیر شوروی برپا شده است. مجسمه‌ی تیتانیومی بلند به طول ۱۰۷ متر از راکت در پارک نمایشگاه قرار دارد. طول این مجسمه دو برابر موشک‌های وستوک است که با الهام از آن‌ها ساخته شده. مجسمه‌ی گرانیتی با پوشش تیتانیوم به‌قدری بزرگ است که به‌راحتی می‌تواند کل موزه‌ی یادبود کیهان‌نوردان را در خود جای دهد.

در سیستمی سیاسی که مذهب منع شده و تنها چهره‌های دوستدار انقلاب پیش از شوروی ستایش می‌شدند، هنرمندان شوروی به نمادگرایی رهبران شوروی ازجمله لنین روی آوردند که نمادی از علم و صنعت و رقابت‌های فضایی اتحاد جماهیر شوروی بودند. پیشتازی اولیه‌ی شوروی در مسابقه فضایی، دستاورد دانشمندان به‌اسارت‌گرفته‌‌شده‌ی آلمانی و نبوغ طراحانی مثل سرجی کورلف بود که الهام بخش هنرمندان و مجسمه‌سازان و طراحان محصول اهل شوروی شدند؛ اما به‌گفته‌ی الکساندرا سانکوا، مدیر موزه‌ی طراحی مسکوة ریشه‌های هنر فراتر از این ابعاد است. او می‌گوید:

علاقه به فضا به قبل از قدرت‌گرفتن شوروی باز می‌گردد؛ به دوران سیولکفسکی، پیشتاز موشکی روس در قرن نوزدهم. همه تصور می‌کردند او دیوانه است؛ اما روس‌ها پس از انقلاب او را به بخشی از ایدئولوژی دائمی‌شان تبدیل کردند.

مجسمه‌ی یادواره‌ی فاتحان فضایی با طول بیش از ۱۰۰ متر

به‌گفته‌ی سانکوا، نمادگرایی فضایی اتحاد جماهیر شوروی در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ به اوج شکوفایی رسید و به خوراکی برای تصویرسازی‌های مجلات علمی از آینده تبدیل شد؛ اما محبوبیت نمادگرایی فضایی با شکل‌گیری رقابت‌های فضایی به اوج رسید. برنامه‌ی فضایی شوروی مدت‌ها محرمانه بود و به ابزاری قوی برای پروپاگاندا تبدیل شد. سانکوا می‌گوید:

در دهه‌ی ۱۹۶۰، ناگهان همه به ایده‌ی حضور در فضا علاقه‌مند شدند. طراحان نه‌تنها به‌دلیل استقبال جمعی، بلکه به‌دلیل حس غرور و افتخاری که به دستاوردهای فضایی داشتند، تصاویری با این موضوع خلق می‌کردند. فضا موضوع بسیاری مهمی برای سیستم نظامی اتحاد جماهیر شوروی به‌منظور مبارزه با مذهب بود. از دید آن‌ها فضا و فناوری درست در مقابله با مذهب قرار داشتند.

یکی از خروجی‌های گسترده برای هنر فضایی شوروی، مجله‌ی Tekhnika Molodezhi (فناوری جوان) محسوب می‌شد که مجله‌ای علمی بود و تخیل را با مهندسی واقعی در‌هم آمیخته بود. این مجله که امروزه هم منتشر می‌شود و به‌منزله‌ی تبلیغی برای جایگاه شوروی در عصر فضا به‌شمار می‌رود، به منبعی الهام‌بخش برای بسیاری از هنرمندان و طراحان تبدیل شد. سانکوا در مقدمه‌ی کتاب «گرافیک فضایی شوروی» (مجموعه‌ای از هنر و طرح‌های موجود در موزه) می‌نویسد:

در کل آن دوره، شهروندان شوروی در تصاویر مصرفی زندگی می‌کردند. برای اغلب افراد این تنها راه تجربه‌ی اکتشاف بدون مرز بود و می‌توانستند از ظرفیت علم برای ارتقای یک ملت فراتر از سال‌های جنگ و نبرد استفاده کنند.

از هنر فضایی در مجله‌ی Tekhnika Molodezhi برای تأثیرگذاری بر نسل جدید مهندسان و کیهان‌نوردان استفاده می‌شد

هنر فقط به پوسترها و تصاویر موجود در کتاب محدود نمی‌شد و نمادهای فضایی و کیهانی تقریبا همه‌جا پیدا می‌شد. سانکوا معتقد است:

طراحان پارچه نیز از کاربرد نمادهای فضایی بسیار خرسند بودند. حتی طراحان صنعتی و تولیدکنندگان هنر یادواره در مجسمه‌ها و موزاییک‌ها و معماری از نمادهای فضایی استفاده می‌کردند.

نمایشگاه دستاوردهای اقتصاد ملی در موسکو معروف به Vystavka dostizheniy narodngo khozyaystva یا VDNKh در روسیه به قدردانی فناوری فضایی اختصاص داشت که اتحاد جماهیر شوروی را به اَبَرقدرت فضایی تبدیل کرده بود. در این نمایشگاه، ماکت موشک ووستوک به‌نمایش درآمد. حتی شهروندانی از شوروی هم که به خوش‌گذرانی مشغول بودند، با نمادهایی از قدرت صنعتی شوروی احاطه شده بودند.

حتی بسته‌های شکلات به‌عنوان محلی برای تبلیغ دستاوردهای فضایی شوروی به‌کار می‌رفتند

سانکوا می‌افزاید:

فضا فرصتی برای تبلیغ کمونیسم و سیستم نظامی اتحاد جماهیر شوروی بود. بیانگری هنری در جامعه‌ی شوروی محدود بود و انجمن فنی هنری آثار هنری را باید تصویب  می‌کردند. آن‌ها حتی بر فرایند خلق هنر هم نظارت می‌کردند و برای مثال می‌گفتند این بخش باید تغییر کند؛ در‌نتیجه فرایند خلق اثر هنری برای هنرمندان بسیار دشوار بود.

زمینه‌های فضایی تصویب‌شده اثر چشمگیری بر هنر شوروی گذاشتند و تا اندازه‌ای مشابه اتفاقاتی هستند که برای عکاسی شوروی در دهه‌ی ۱۹۲۰ رخ داد و باعث شکوفایی ایده‌های جدیدتر زیر پرچم پروپاگاندای انقلابی شد. سانکوا بیان می‌کند:

در این زمان، ایده‌های آوانگارد رونق گرفتند؛ اما برای جذب جامعه‌ی عوام هنر فضایی به شکل‌های سنتی‌تر هنر روسی، از‌جمله عناصر مذهب ارتدکس روسی روی آورد. آن‌ها نمادهای متداول از هنر روسی را می‌گرفتند و آن را به عنصری از نوع شوروی تبدیل می‌کردند. برای مثال، به‌جای اینکه مسیح در مرکز قرار بگیرد، یکی از چهره‌های شوروی را در مرکز تصویر قرار می‌دادند. بدین‌ترتیب، طبقه‌ی عوام را به زبان خودشان جذب می‌کردند. بخشی از این آثار بسیار مشابه هنرهای نمادین سنتی هستند.

نقاشی‌های دیواری و پوسترها و مجسمه‌ها فقط یک جنبه از هنر فضایی بودند‌ و طراحان شوروی از نقش‌مایه‌ها و اشیای فضایی در طراحی اشیای روزمره نیز استفاده می‌کردند. برای مثال، برخی چراغ‌های رومیزی براساس یادواره‌ی فاتحان فضا طراحی یا جانگه‌دارهای شیشه‌ای چای با موشک و ماهواره تزیین می‌شدند. حتی کارهای روزمره هم فرصتی برای تبلیغ بودند.

طراحی با الهام از عصر فضا بعدها در دهه‌ی ۱۹۵۰ در ایالات متحده هم نمود پیدا کرد. حتی شهروندان جوان شوروی و کودکان هم از تبلیغات فضایی شوروی در امان نبودند و زمین‌های بازی آن‌ها با عناصری تزیینی مثل موشک‌ها احاطه شده بودند. تمام این عناصر از قدرت نرم شوروی برای نفوذ به ذهن جوانان به‌شمار می‌رفتند. سانکوا درپایان می‌گوید:

همه روی موشک‌ها بازی می‌کردیم. تمام کودکان شوروی دوست داشتند فضانورد شوند. این امری طبیعی است؛ چون همه در زمین‌های بازی مملو از نمادهای فضایی بزرگ شده بودند. نسل جدید روسیه دیگر تحت‌تأثیر هنرها و میراث فرهنگی عصر شوروی قرار ندارند و احساسی قوی به آن‌ها ندارند؛ اما مسن‌ترها قطعا خاطرات زیادی دارند.