آخرین ماه گرفتگی کامل امسال با پدیده ابرماه همزمان شد

سالانه ماه‌گرفتگی‌های جزئی بسیاری رخ می‌دهد و تعداد کمی هم ماه‌گرفتگی کامل اتفاق می‌افتد. ماه‌گرفتگی و ابرماه به‌ندرت هم‌زمان رخ می‌دهند؛ اما امسال ماه در روز ۲۶ می (۵ خرداد) کامل می‌شود و در ساعات ۱۵:۴۴ به وقت تهران، ماه‌گرفتگی رخ خواهد داد. این خسوف ۱۴ دقیقه طول خواهد کشید. متأسفانه این رخداد از آسمان ایران قابل رؤیت نیست و فقط در مناطق  سواحل غربی آمریکا، سواحل شرقی آسیا و برخی مناطق در اقیانوس آرام قابل مشاهده است. خوشبختانه رؤیت ماه کامل امکان‌پذیر است و فرصت خوبی برای لذت‌ بردن از آسمان به میزبانی ماه بدر محسوب می‌شود.

زمین، عطارد یا هر سیاره دیگر منظومه شمسی در مدار مشخصی به دور خورشید می‌چرخد و هر سیاره به جز عطارد، قمرهایی دارد که به دورش می‌چرخند. برخی‌ها مانند زمین فقط یک قمر دارند و برخی دیگر مانند مشتری بیشتر از ۷۰ قمر. منظومه شمسی به دور مرکز کهکشان شیری می‌چرخد. شاید بپرسید این چرخش‌ها چه ارتباطی به خسوف دارند؟

به‌طور ساده و مختصر، خسوف یا کسوف هنگامی اتفاق می‌افتد که زمین، ماه و خورشید در یک راستا قرار بگیرند. اگر زمین بین ماه و خورشید قرار بگیرد ماه‌گرفتگی رخ می‌دهد و اگر ماه بین خورشید و زمین قرار بگیرد کسوف یا خورشیدگرفتگی رخ می‌دهد.

خسوف و کسوف دو پدیده نجومی جالب هستند که در طول سالیان سال بشر را به خود مشغول کرده‌اند. افسانه‌های زیادی برای توضیح علت این پدیده‌ها وجود دارد. شیاطین غارتگر، حیوانات خانگی قاتل و جگوار شیطانی تنها جزوی از این افسانه‌ها هستند. جالب‌ترین افسانه مربوط به ماه‌گرفتگی، در تمدن باستانی اینکا است. مردمان اینکا فکر می‌کردند علت این پدیده حمله یک جگوار شیطانی به ماه است و هنگام ماه‌گرفتگی برای اینکه جگوار را از ماه دور کنند، صدا تولید می‌کردند و سگ‌های خود را می‌زدند تا پارس کنند.

بیشتر تمدن‌ها این دو پدیده نجومی را به‌عنوان چالش پذیرفته بودند و هر تلاشی برای از بین‌ بردن آن‌ها می‌کردند؛ دعا، جادو، سحر و طلسم. تمامی این افسانه‌ها توسط عام پذیرفته شده و فعالیت‌های خرافی جزوی از فرهنگ تمدن‌های باستانی بود. شاید باورش سخت باشد؛ اما این عقاید تا سده شانزده میلادی قدرت خود را حفظ کرده بود تا وقتی که کوپرنیک از راز پدیده‌های نجومی پرده برداشت و منظومه شمسی را با روش علمی بازطراحی کرد. دیگر خورشید به دور زمین نمی‌چرخید که ناپدید شدنش باعث تعجب همگان شود. بعد از اینکه منجمان به چرخش زمین به دور خورشید و چرخش ماه به دور زمین پی بردند، پدیده کسوف و خسوف قابل توضیح دادن شد.

قبل از تعریف خسوف به‌صورت جزئی‌تر و علمی باید با مفهوم نجومی به نام دایره‌البروج آشنا شویم. دایره‌‎البروج اصطلاحی است که منجمان بسیاری از آن استفاده می‌کنند. دایره‌البروج دایره‌ای فرضی در آسمان است که حرکت ظاهری خورشید در طول یک سال را نشان می‌دهد. به‌طور ساده‌تر؛ مسیر ظاهری که خورشید در طول یک سال طی می‌کند دایره‌البروج نام دارد. به این مسیر ظاهری گفته می‌شود چون خورشید هیچ مسیری را در آسمان زمین طی نمی‌کند؛ بلکه این زمین است که با چرخش به دور خودش این مسیر را ترسیم می‌کند. 

اگر شکل ساده‌ای از خورشید، ماه و زمین بین آن‌ها در یک راستا رسم کنیم، به نتایج زیر می‌رسیم:

• سایه زمین مخروطی‌شکل است.
• این مخروط که قاعده‌اش زمین است، تقریبا ۱ میلیون و ۳۸۰ هزار طول دارد.
• خسوف وقتی اتفاق می‌افتد که ماه داخل مخروط سایه زمین قرار بگیرد.
• خسوف را از هر نقطه نیمکره شب می‌توان دید.

علت انواع مختلف ماه‌گرفتگی مانند ماه‌گرفتگی کلی یا جزئی، گزینه سوم است.

ماه می‌تواند در قسمت میانی، گوشه یا بیرونی مخروط سایه زمین در یک زمان مشخص قرار بگیرد. به دلیل قطر نسبتا زیاد مخروط سایه زمین، خسوف نسبتا مدت زیادی طول می‌کشد. برای مثال اگر ماه مخروط را به‌طور مرکزی قطع کند، خسوف نزدیک به دو ساعت ادامه خواهد داشت.

خسوف جزئی وقتی اتفاق می‌افتد که قسمتی از ماه در مخروط سایه زمین قرار بگیرد و بریدگی تیره‌ای در بخش شمالی یا جنوبی ماه ایجاد کند. در واقع قبل و بعد از هر خسوف کامل، خسوف جزئی اتفاق می‌افتد؛ اما اکثر اوقات ماه‌گرفتگی کامل رخ نمی‌دهد و ماه در یک بخش از مخروط قرار می‌گیرد.

• ماه باید در حالت کامل یا بدر باشد که این دوره هر ۲۹/۵۳ روز یک بار تکرار می‌شود.
• ماه باید در مدار گردش به دور زمین از دایره‌البروج عبور کند.

بیشترین تعداد احتمال وقوع ماه‌گرفتگی کامل در سال سه بار و حداقل آن صفر بار است. در بعضی منابع و مقالات به اشتباه این مورد پنج بار گفته شده‌ است که این‌طور نیست. بسیار نادر است که در طول یک سال سه بار خسوف کامل اتفاق بیافتد.

برخلاف کسوف یا همان خورشیدگرفتگی، خسوف را می‌توان با خیال راحت با چشم غیرمسلح تماشا کرد. چون برخلاف کسوف، به هنگام خسوف پرتوهای فرابنفش و مضر ساطع نمی‌شوند و می‌توان بدون عینک مخصوص یا امکانات دیگری به تماشای این پدیده نجومی زیبا نشست.

چرا وقتی ماه‌گرفتگی کامل اتفاق می‌افتد، ماه به رنگ سرخ درمی‌‌آید؟ جواب این سؤال را در بررسی نورهای بازتابی توسط زمین، ماه و خورشید می‌یابیم.

هنگام خسوف سایه زمین ماه را تاریک و پنهان نمی‌کند و ماه در طول خسوف نمایان است. اگر خسوف کامل باشد، سایه قرمزی مشاهده می‌کنید که به دلیل نور خورشید است که از جو زمین به داخل مخروط، شکسته است. وقتی نور خورشید با یون‌های زمین برخورد می‌کند، اجزای بنفش و آبی نور گرفته می‌شود و به همین دلیل آسمان در طول روز به رنگ آبی است. مؤلفه‌های باقی‌مانده به رنگ سرخ  و دلیل سایه سرخ خسوف هستند. شدت رنگ سرخی وابسته به مقدار گردوغبار در جو زمین است. هرچه تعداد ذرات معلق در هوا بیشتر باشد، شدت رنگ سرخ خسوف افزایش می‌یابد.