ابرنواختر چیست؟ حقایق جالب درباره سوپرنوا

مسیر تکاملی برخی ستاره‌ها به انفجارهای کیهانی عظیم موسوم به ابرنواختر یا سوپرنوا ختم می‌شود. وقتی انفجار ابرنواختر رخ می‌دهد، ماده با سرعتی بالغ بر ۱۵ هزار تا ۴۰ هزار کیلومتر در ثانیه در فضا منتشر می‌شود. این انفجارها مقدار زیادی از مواد موجود در جهان به‌ویژه برخی عناصر مهم مثل آهن را تولید می‌کنند که سیاره‌‌ و حتی خود ما را تشکیل می‌دهند. عناصر سنگین تنها در فرآیند ابرنواختر تولید می‌شوند، بنابراین می‌توان گفت تمام انسان‌ها بقایای این انفجارهای عظیم را درون بدن‌هایشان دارند.

ابرنواخترها عناصری را وارد ابرهای گاز و غبار فضایی می‌کنند و به‌این‌ترتیب گوناگونی میان‌ستاره‌ای را افزایش می‌دهند. این رویدادها همچنین امواج ضربه‌ای را تولید می‌کنند که با فشرده‌سازی ابرهای گازی به شکل‌گیری ستاره‌های جدید کمک می‌کنند.

اما تنها تعداد کمی از ستاره‌ها ابرنواختر را تجربه می‌کنند و سرنوشت تعداد زیادی از آن‌ها به کوتوله‌ی سفید و بعدها به کوتوله‌های سیاه ختم می‌شود.

ابرنواختر یا سوپرنوا (Supernova) به انفجار عظیم یک ستاره کلان‌جرم در پایان عمر آن گفته می‌شود. این انفجار تنها در چند ثانیه به انتشار انرژی عظیمی می‌انجامد که برابر با کل انرژی خورشید در طول میلیاردها سال عمر آن است. عبارت سوپرنوا از کلمه لاتین نوا به معنی new در زبان انگلیسی گرفته شده است. سوپرنواها منبع اصلی عناصر سنگین جهان هستند. به‌نقل از ناسا، سوپرنوا بزرگ‌ترین انفجاری است که می‌تواند در فضا رخ دهد.

آنچه در بقایای سوپرنوا می‌بینیم، ابرهایی هستند که در فضا توسعه می‌یابند. نمونه‌های متعددی از سوپرنواها در داخل و خارج از کهکشان وجود دارند. معروف‌ترین باقی‌مانده سوپرنوایی نیم‌کره شمالی آسمان، سحابی خرچنگ است. این سحابی در جهت صورت فلکی ثور قرار دارد. بعدها شهرت سحابی خرچنگ به‌دلیل میزبانی اولین تپ‌اختر (pulsar) افزایش یافت. در سال ۱۹۶۷، ژوسلین بل برنل این تپ‌اختر را کشف کرد. تپ‌اختر خرچنگ ستاره‌ای نوترونی است که از بقایای سوپرنوای سحابی خرچنگ به‌وجود آمد.

تنها سرنوشت تعداد اندکی از ستاره‌ها به سوپرنوا ختم می‌شود و بسیاری از ستاره‌ها در پایان عمر خود به کوتوله‌ سفید و بعدها به کوتوله‌های سیاه تبدیل می‌شوند. سوپرنوا انفجاری نهایی و قدرتمندتر از نوا است. نوا به سوختن ستاره‌ای کوتوله در منظومه‌ای دوتایی گفته می‌شود. در سناریوی نوا، ستاره کوتوله مواد ستاره همراه خود را جمع‌آوری می‌کند. جرم زیاد باعث می‌شود این ستاره ناگهان زبانه بکشد؛ به‌طوری‌که درخشش آن چند برابر شود. سپس در طول چند ماه، به درخشندگی اصلی خود بازمی‌گردد؛ اما سوپرنوا رویدادی بسیار بزرگ‌تر و درخشان‌تر است. در سناریوی سوپرنوا، ستاره به درخشندگی اصلی بازنمی‌گردد و کاملا ناپدید می‌شود و صرفا آثاری از خود به‌جای می‌گذارد.

ستاره‌شناسان درحال‌حاضر دو نوع اصلی سوپرنوا را شناسایی کرده‌اند: سوپرنوای نوع ۱ و نوع ۲. رودولف مینکوفسکی، ستاره‌شناسی آلمانی‌آمریکایی و فریتس زوئیکی، ستاره‌شناس سوییسی، این دسته‌بندی را ارائه کردند؛ بنابراین، این دسته‌بندی سیستم مینکوفسکی‌زوئیکی نامیده شد. دسته‌بندی سوپرنواها بر اساس طیف آن‌ها انجام می‌شود که شامل نور آن‌ها هنگام تجزیه به رنگ‌های اصلی است.

دسته‌بندی را با نوع متداول‌تر سوپرنوای نوع II شروع می‌کنیم که برای همه آشناتر است: انفجار ستاره در پایان عمر. سوپرنوای نوع II زمانی رخ می‌دهد که سوخت ستاره‌ای عظیم به‌پایان برسد و به فروپاشی و انفجار آن بینجامد. چنین ستاره‌ای معمولا بین هشت تا چهل برابر سنگین‌تر از خورشید است. به این فرایند فروپاشی هسته‌ای هم گفته می‌شود.

ستاره‌های کلان‌جرم که چندین برابر خورشید هستند، در پایان عمر خود و زمانی‌که سوخت کافی برای فرایند هم‌جوشی هسته‌ای ندارند، به‌شکل سوپرنوای نوع II منفجر می‌شوند. هم‌جوشی ستاره‌ای فشار ثابتی به‌سمت بیرون منتشر می‌کند که نیروهای داخلی گرانشی ستاره را خنثی می‌سازد. هنگامی‌که هم‌جوشی آهسته شود، فشار بیرونی کاهش می‌یابد و هسته ستاره به‌دلیل گرانش زیاد فشرده می‌شود و هرچقدر بیشتر پیش می‌رود، به تراکم و دمای آن افزوده می‌شود. لایه بیرونی چنین ستاره‌هایی شروع به رشد می‌کند و به اجرام غول‌آسایی به نام ابَرغول سرخ تبدیل می‌شوند؛ اما انقباض هسته آن‌ها ادامه می‌یابد.

وقتی هسته ستاره تا نقطه بحرانی منقبض شد، مجموعه‌ای از واکنش‌های هسته‌ای رخ می‌دهند. این هم‌جوشی تا مدتی فروپاشی هسته را به‌تأخیر می‌اندازد؛ اما طولی نمی‌کشد که منبع آهن هسته هم به‌پایان می‌رسد و دیگر امکان هم‌جوشی ستاره‌ای وجود ندارد. اینجا است که تنها در یک میکروثانیه هسته به دمای میلیاردها درجه سانتی‌گراد می‌رسد. اتم‌های آهن در فاصله نزدیکی از یکدیگر شکسته می‌شوند؛ به‌طوری‌که نیروهای رانشی هسته آن‌ها فنری از هسته فشرده را ایجاد می‌کنند. این حالت فنری باعث انفجار ستاره به‌شکل سوپرنوا و ایجاد موج ضربه‌ای بسیار داغ و عظیمی می‌شود.

سوپرنوای نوع II را هم می‌توان بر اساس طیف دسته‌بندی کرد. با اینکه اغلب سوپرنواهای نوع II خطوط نشر بسیار گسترده‌ای دارند که سرعت اولیه انفجار تا هزاران کیلومتر بر ثانیه را نشان می‌دهند، برخی از آن‌ها مثل SN 2005gl خطوط باریکی در طیف خود دارند. به این انواع lln گفته می‌شود. تعداد کمی از سوپرنواها مثل SN 1987K و SN 1993J از نوع متغیر هستند: در ابتدا خطوطی از هیدروژن در آن‌ها دیده می‌شد؛ اما به‌مرور و در مدت چند هفته تا چند ماه، با خطوط هلیومی احاطه شدند. به این سوپرنواها نوع llb گفته می‌شود که ترکیبی از سوپرنواهای نوع II و نوع lb هستند.

سوپرنوای نوع I فاقد اثر هیدروژنی در طیف نوری است. این دسته بر اساس طیف دسته‌بندی می‌شوند؛ به‌طوری‌که نوع Ia نشان‌دهنده خط جذب قوی سیلیکون یونیزه است. سوپرنواهای نوع یکی که فاقد این خط قوی هستند، در دسته‌های lb و lc قرار می‌گیرند. نوع lb نشان‌دهنده خطوط قوی بی‌اثر هلیوم و نوع lc فاقد این خطوط است. منحنی‌های نوری این دسته‌ها هم مشابه هستند؛ اما به‌طورکلی انواع la در اوج درخشش، روشنایی بیشتری دارند؛ اما منحنی نور برای سوپرنواهای نوع I مهم نیست.

گمان می‌رود سوپرنواهای نوع Ia از کوتوله‌های سفید منظومه‌های ستاره‌ای دوتایی سرچشمه می‌گیرند. با انباشته‌شدن گاز ستاره همراه روی کوتوله‌سفید، این ستاره به‌تدریج فشرده می‌شود و درنهایت واکنش هسته‌ای گریز در آن شروع می‌شود که به انفجار عظیم سوپرنوا می‌انجامد. تعداد کمی از سوپرنواهای نوع la ویژگی‌های عجیبی مثل درخشش غیراستاندارد یا منحنی‌های نوری گسترده دارند. بخش اندکی از سوپرنواهای نوع lc هم خطوط نشر درهم‌آمیخته و بسیار گسترده‌ای دارند که نشان‌دهنده سرعت اولیه چشمگیر انفجار و انتشار مواد هستند. این انواع به‌صورت lc-BL یا lc-bl دسته‌بندی می‌شوند.

تمدن‌های مختلف مدت‌ها پیش از ابداع تلسکوپ موفق شده بودند سوپرنوا را ببینند. قدیمی‌ترین سوپرنوای ثبت‌شده RCW 86 است که ستاره‌شناسان چینی در سال ۱۸۵‌م آن را رصد کردند. به‌گفته آن‌ها، این «ستاره میهمان» به‌مدت هشت ماه در آسمان بود.

قبل از قرن هفدهم و زمان اختراع تلسکوپ، تنها هفت مورد سوپرنوا گزارش شد. سحابی خرچنگ معروف‌ترین نمونه از بقایای سوپرنوا است. دانشمندان چینی و کره‌ای این انفجار ستاره را در سال ۱۰۵۴م ثبت کردند و آمریکایی‌های بومی هم احتمالا آن را دیدند. سوپرنوای تشکیل‌دهنده سحابی خرچنگ به‌قدری درخشان بود که ستاره‌شناسان می‌توانستند آن را در طول روز ببینند.

سوپرنواهای دیگر به‌ترتیب در سال‌های ۳۹۳م، ۱۰۰۶م، ۱۱۸۱م، ۱۵۷۲ (تیکو براهه، منجم معروف، آن را بررسی کرد) و ۱۶۰۴ مشاهده شدند. تیکو براهه درباره رصدهای ستاره‌ای جدید در کتاب خود می‌نویسد. او اولین‌بار از کلمه نوا استفاده کرد که با سوپرنوا متفاوت است.

اصطلاح سوپرنوا تا دهه ۱۹۳۰ رایج نبود. اولین‌بار والتر باده و فریتس زوئیکی به‌دنبال رصد سوپرنوای SN 1885A از این اصطلاح استفاده کردند. این سوپرنوا در کهکشان آندرومدا قرار دارد. آن‌ها نشان دادند سوپرنواها براثر فروپاشی ستاره‌های معمولی به‌وجود می‌آیند و به ستاره‌های نوترونی تبدیل می‌شوند. یکی از سوپرنواهای معروف عصر مدرن، SN 1987 A است که  سال ۱۹۸۷ کشف شد و هنوز ستاره‌شناسان در حال بررسی تکامل آن در طول چند دهه هستند.

سوپرنوا به‌دلیل سرعت درخورتوجه انتشار ماده می‌تواند تا کیلومترها و سال‌های نوری بر اجرام اطرافش در یک کهکشان تأثیر بگذارد. درادامه، به نمونه‌ای از آثار و پیامدهای سوپرنوا اشاره کرده‌ایم:

• منشأ عناصر سنگین: سوپرنواها منبع عناصر سنگین فضای بین‌ستاره‌ای هستند که از اکسیژن تا روبیدیم متغیرند. برای مثال، سوپرنواهای نوع la غالبا عناصری فلزی مثل نیکل و آهن را به‌جای می‌گذارند. سوپرنواهای نوع II مقدار کمتری از عناصر آهنی را منتشر می‌کنند؛ اما مقادیر زیادی از عناصر سبک آلفا مثل اکسیژن و نئون و عناصر نسبتا سنگین مثل روی را از خود منتشر می‌کنند.
• نقش در تشکیل ستاره‌ها: بقایای بسیاری از سوپرنواها از دو بخش تشکیل شده است: جرمی فشرده و موج ضربه‌ای رو به توسعه. این ابر ماده در طول مرحله توسعه آزاد که معمولا دو قرن به‌طول می‌انجامد، فضای اطراف خود را جارو می‌کند. سپس، موج ضربه‌ای به‌ندرت وارد دوره توسعه آدیاباتیک می‌شود که به آهستگی سرد و در طول دوره‌ای ده‌هزار‌ساله، با واسطه میان‌‌ستاره‌ای اطراف خود ترکیب می‌شود. تمام عناصر سنگین آغازین جهان در سوپرنوا یافت می‌شوند. این عناصر سنگین در‌نهایت به ابرهای مولکولی تبدیل می‌شوند که پایه شکل‌گیری ستاره‌ها هستند. هر فرایند تولید ستاره ترکیبی متفاوت دارد که از ترکیب خالص هیدروژن و هلیوم تا ترکیب‌های فلزی‌تر متغیرند. سوپرنواها مکانیزم غالب توزیع این عناصر سنگین هستند.

• پرتوهای کیهانی: بقایای سوپرنوا عامل بخشی از افزایش سرعت پرتوهای کیهانی کهکشانی هستند. شواهد مربوط به تولید پرتوهای کیهانی را می‌توان در بقایای سوپرنوا دید. پرتوهای گاما هم در بقایای سوپرنواهای IC 443 و W44 کشف شدند. این پرتوها زمانی تولید می‌شوند که پروتون‌های پرشتاب با مواد میان‌ستاره‌ای برخورد کنند.
• امواج گرانشی: سوپرنواها از منابع بسیار قوی امواج گرانشی در کهکشان هستند؛ اما هیچ‌کدام از امواج‌های گرانشی سوپرنوا تاکنون کشف نشده‌اند. تنها موج گرانشی کشف‌شده حاصل ادغام سیاه‌چاله‌ها و ستاره‌های نوترونی است که از بقایای محتمل سوپرنوا به‌شمار می‌روند.
• تأثیر بر زمین: سوپرنوای نزدیک به زمین می‌تواند تأثیر چشمگیری بر بیوسفر آن بگذارد. این سوپرنوا بر اساس نوع و انرژی می‌تواند به‌اندازه سه‌هزار سال نوری از زمین فاصله داشته باشد. بر اساس نظریه‌ای در سال ۱۹۹۶، ردپاهایی از سوپرنوایی کهن به‌شکل آثار ایزوتوپ فلزی در لایه‌های سنگی کشف‌شدنی هستند. آهن ۶۰ هم در سنگ‌های اقیانوس آرام گزارش شده بود. سال ۲۰۰۹، میزان زیادی از یون‌های نیترات در یخ‌های جنوبگان کشف شد که کاملا هم‌زمان با سوپرنواهای ۱۰۰۶ و ۱۰۵۴م بود. پرتوهای گامای این سوپرنواها می‌توانند سطوح اکسید نیتروژن را افزایش دهند که معمولا در یخ به‌دام می‌افتند. سوپرنوای نوع la در‌صورت فاصله نزدیک به زمین می‌تواند بسیار خطرناک باشد؛ زیرا این سوپرنواها از ستاره‌های کوتوله متداول کم‌نور در منظومه‌های دوتایی سرچشمه می‌گیرند و می‌توانند به‌‌طرز پیش‌بینی‌نشدنی روی کره زمین تأثیر بگذارند. نزدیک‌ترین کاندید IK Pegasi است. تخمین‌های جدید نشان می‌دهند سوپرنوای نوع II می‌تواند در فاصله نزدیک‌تر از ۲۶ سال نوری نیمی از لایه اوزون زمین را نابود کنند؛ اما کاندیدایی نزدیک‌تر از پانصد سال نوری به زمین وجود ندارد.

در این بخش به بررسی چند حقیقت جذاب از ابرنواخترها می‌پردازیم که کمتر شنیده‌اید.

ستاره‌شناسان کنونی با اصطلاح سوپرنوا و معنی آن به خوبی آشنا هستند؛ اما همیشه این طور نبوده است. در سال ۱۹۴۳ ستاره‌شناسی به نام والتر باده، به کشفی چشمگیری رسید که درک علمی ستاره‌ها را دگرگون کرد. او اصطلاح سوپرنوا را پیشنهاد داد که امروزه به شکلی گسترده توسط ستاره‌شناسان برای توصیف فرآیند مرگ ستاره‌های کلان‌جرم به کار می‌رود.

قدرت ابرنواختر به قدری زیاد است که می‌تواند عناصر سنگین‌تر از عناصر روی زمین را تولید و پخش کند. طلا و پلاتین از چگال‌ترین عناصر شیمیایی شناخته‌شده و از معدود فلزهای ارزشمندی هستند که در طول فوران‌های میان‌ستاره‌ای توزیع می‌شوند.

هر چند میلیون سال، ستاره‌های کلان‌جرم به نقطه‌ی پایانی عمر خود یا ابرنواختر می‌رسند. در این رویداد انفجاری، کل کهکشان می‌تواند شاهد نوری درخشان باشد. برای مدت کوتاهی درخشش این رویداد از کل ستاره‌های مجاور بیشتر می‌شود.

رویداد ابرنوختر 1987A در تاریخ ماندگار شده است. این سوپرنوا که در نزدیکی کهکشان ابر ماژلانی بزرگ رخ داد، دومین انفجار ستاره‌ای پس از انفجار ۱۶۰۴ بود که با چشم غیرمسلح دیده شد. دراثر این انفجار، پرتوهای کیهانی به فضای خارجی ارسال شدند. بسیاری از افراد این ابرنواختر را نماد زیبایی آسمان توصیف کردند.

ابرنواختر ۱۶۰۴ که با عنوان ابرنواختر کپلر هم شناخته می‌شود در تاریخ ۹ اکتبر ۱۶۰۴ در آسمان شب ظاهر شد. نام این ابرنواختر برگرفته از یوهان کپلر ستاره‌شناس است که به بررسی آن پرداخت و کتابی را در این باره منتشر کرد.

انرژی آزاد شده در انفجارهای ابرنواختر می‌تواند هم‌ارز با کل انرژی‌ آزادشده در طول عمر خورشید باشد. با درنظر گرفتن این انفجارهای عظیم و قدرت آن‌ها، مقدار انرژی آزاد شده از یک سوپرنوا می‌تواند به ۵۰۰ اکتیلیون ژول برسد.

مرگ ستاره‌های کلان‌جرم می‌تواند انفجار خارق‌العاده‌ای را رقم بزند. این ابرنواخترها معمولا مقدار زیادی ماده و انرژی را در کل دنیا آزاد می‌کنند. اثر ستاره‌ی ناپدید شده گاهی باقی می‌ماند و به ستاره‌ی نوترونی یا سیاه‌چاله تبدیل می‌شود. این اجرام از عجیب‌ترین و قدرتمندترین پدیده‌های طبیعی به شمار می‌روند.

انفجار ابرنواختر یکی از قدرتمندترین پدیده‌های جهان است. دامنه و مقیاس این انفجار به‌قدری عظیم است که می‌تواند به تولید موج ضربه‌ای با سرعت‌های باورنکردنی میلیون‌ها کیلومتر بر ساعت بینجامد. مواد منتشرشده از این انفجار زمینه‌ی شکل‌گیری ستاره‌ها و سیاره‌ها را فراهم می‌کنند.

انفجار ابرنواختر به قدری قدرتمند است که می‌تواند ابری ضخیم از غبار را تولید کند. وسعت این ابر غباری به قدری است که می‌تواند مانند دیواری نور ستاره‌ها را مسدود کند.

ابرنواختر رویدادی انفجاری است که برای مدت کوتاهی کل یک کهکشان را روشن می‌کند. از نور چنین انفجاری می‌توان مانند یک فانوس دریایی استفاده کرد و اطلاعاتی را درباره‌ی کهکشان میزبان به دست آورد. به‌این‌ترتیب ستاره‌شناس‌ها می‌توانند فاصله‌ی کهکشان میزبان را محاسبه کنند و ویژگی‌های دیگر آن مثل جرم و اندازه را تخمین بزنند.

از آنجا که سوپرنوا از نظر موقعیت و زمان پدیده‌ای کمیاب و پیش‌بینی‌ناپذیر است که هر ۵۰ یا ۱۰۰ سال یک بار در یک کهکشان رخ می‌دهد، دانشمندان روش‌های نوآورانه و جدیدی را برای استفاده از آن ابداع کرده‌اند.

در طول رویداد انفجاری سوپرنوا، عناصر سنگین‌تر لازم برای حیات تولید شده و پرتوهای پرانرژی گاما منتشر می‌شوند. این رویداد با عنوان انفجار پرتوی گاما شناخته می‌شود. انفجارهای پرتوی گاما دارای طیف و وسعت متفاوتی هستند و به تولید امواج ضربه‌ای بی‌سابقه می‌انجامند.

ابرنواختر پدیده‌ی نجومی درخشانی است. در بازه‌ای از زمان انرژی آزاد شده از این انفجار کیهانی در کل جهان پخش می‌شود. سوپرنوا از طریق قدرت باورنکردنی، فورانی از موج‌های گرانشی عظیم را منتشر می‌کند. موج گرانشی به نوسان‌های بافت فضا زمان گفته می‌شود که با سرعت نور حرکت می‌کنند و انرژی را از اجرام اعماق فضا به جرم‌های دیگر منتقل می‌کنند. این موج‌ها حاوی اطلاعات ارزشمندی هستند.

انرژی آزادشده در طول سوپرنوا بسیار زیاد است با این‌حال هایپرنوا پدیده‌ای قدرتمندتر از سوپرنوای معمولی است. این انفجار شدید و نادر زمانی رخ می‌دهد که ستاره‌های نوترونیِ به شدت مغناطیسی موسوم به مگنتار در آن دخالت دارند. آشفتگی این ستاره‌ها انرژی آزادشده را تشدید می‌کنند. خروجی چنین پدیده‌ای، ابرشراره است که محیط اطراف را به شکل پیش‌بینی‌ناپذیر تغییر می‌دهد.

تاکنون ابرنواخترهای زیادی داخل و خارج از راه شیری کشف شده‌اند. با این‌حال به دلیل کمیاب‌بودن این پدیده، آمار رصد آن بسیار کمتر از پدیده‌های کیهانی دیگر است.

ستاره‌شناس‌های چینی در سال ۱۰۵۴ میلادی ابرنواختری را رصد کردند که به تولید سحابی خرچنگ انجامید. این ابرنواختر بسیار درخشان بود به‌گونه‌ای که در طول روز هم به شکل یک ستاره دیده می‌شد. دانستن سن این ابرنواختر به ستاره‌شناس‌ها کمک کرد تغییرات آن را به‌مرور زمان ارزیابی کنند. همچنین به دانش آن‌ها درباره‌ی تپ‌اخترها افزود. این نوع خاص از ستاره‌های نوترونی بقایای ابرنواخترهایی هستند که با سرعت بالایی به دور خود می‌چرخند. سرعت چرخش تپ‌اختر سحابی خرچنگ به دور خود سی مرتبه در ثانیه است.

ابرنواختر کپلر در سال ۱۶۰۴ رصد شد. این رصد درست پیش از اختراع تلسکوپ رخ داد اما این سوپرنوا به‌قدری درخشان بود که برای دیدن آن نیازی به ابزار ویژه‌ای نبود. این سوپرنوا جدیدترین ابرنواختری است که با چشم غیرمسلح در راه شیری دیده شده است.

ابرنواختر به رویداد انفجاری عظیمی گفته می‌شود که در فاز پایانی مرگ ستاره‌های کلان‌جرم رخ می‌دهد. این پدیده بر اساس چگونگی انفجار و شکل‌گیری به دو نوع تقسیم می‌شود. بقایای برخی ابرنواخترها به سیاه‌چاله یا ستاره‌ی نوترونی تبدیل می‌شود که از چگال‌ترین اجرام جهان به شمار می‌روند. در یک انفجار سوپرنوا یا ابرنواختر عناصر سنگین زیادی مثل پلاتین و طلا تولید می‌شوند. با این‌حال ابرنواختر رویدادی کمیاب است و همین مسئله رصد و بررسی آن را دشوار می‌سازد.