راهنمای رصد آسمان شب، بهمن ۱۴۰۰

شاید تماشای آسمان شب از میان آلودگی نوری شهر‌ها را غیرممکن بدانید؛ ولی باید یادآوری کنیم که هنوز پدیده‌هایی وجود دارند که می‌توانید از آن‌ها لذت ببرید و برای دقایقی از تنش‌های روزمره فاصله بگیرید.

برای تماشای بسیاری از این رویدادها، به ابزار گران‌قیمت نیاز ندارید و کافی است دست‌کم ۱۵ دقیقه پیش از شروع رصد به پشت‌بام یا هر فضای باز دیگری بروید تا چشم‌هایتان به شرایط تاریکی عادت کند. حتی اگر با صورت‌های فلکی و جهت‌یابی در آسمان شب آشنایی ندارید، جای نگرانی نیست؛ چراکه اپلیکیشن‌های نقشه‌ی آسمان برای گوشی‌های هوشمند با استفاده از حسگرهای موجود در این گجت‌ها، پس از تایپ نام هدف مدنظر، شما را به‌سمت آن هدایت می‌کنند. بسیاری از این اپلیکیشن‌ها به قابلیت دید شب مجهز هستند تا با تبدیل تمام نور‌های موجود در صفحه‌نمایش به رنگ قرمز، به حفظ سازگاری چشم‌های شما با تاریکی کمک کنند.

آسمان شب در یازدهمین ماه سال، کمی دلسردکننده به نظر می‌رسد. توصیه می‌کنیم برای جلوگیری از سرمازدگی دلتان در شب‌های بهمن ماه، به تماشای ستاره‌های پر نور آسمان زمستانی و صورت‌های فلکی شاخص آن بنشینید. بااین‌حال مهم‌ترین رویداد‌های رصدی این ماه را با هم مرور می‌کنیم.

ماه نو در ساعت ۹:۴۷ صبح سه‌شنبه ۱۲ بهمن اتفاق می‌افتد و هلال ماه در این روز فقط در بخش‌هایی از قاره‌های آمریکا و آفریقا قابل مشاهده است و در ایران دیده نمی‌شود. در غروب روز چهارشنبه ۱۳ بهمن، هلال ماه در سراسر ایران با چشم غیرمسلح به آسانی دیده می‌شود.

ماه و اورانوس در میدان دید ۵ درجه‌ای

شامگاه ۱۸ بهمن، هلال پهن ماه به نزدیکی سیاره اورانوس می‌رسد. پیدا کردن اورانوس در آسمان کمی دشوار است ولی به کمک ماه می‌توانید آن را آسان‌تر بیابید. در این شب ماه و اورانوس در نیمه‌شب به فاصله ۱٫۵ درجه‌ای از یکدیگر می‌رسند و در جوینده تلسکوپ در کنار یکدیگر دیده خواهند شد. البته باید توجه داشت که این دو جرم درست در نیمه‌شب، زیر افق می‌روند و بهتر است چند ساعت زودتر برای رصد آن‌ها برنامه‌ریزی کنید.

در سپیده‌دم ۱۹ بهمن، سیاره عطارد به بیشترین ارتفاع خود در افق صبحگاهی می‌رسد و در زمان طلوع خورشید، تقریباً ۱۴ درجه از افق فاصله دارد. با وجود ارتفاع نسبتاً کم و دشواری رصد آن در روشنایی گرگ و میش، این بهترین زمان برای رصد این سیاره در افق صبحگاهی است. برای رصد آن باید بین یک ساعت تا ۳۰ دقیقه پیش از طلوع آفتاب در افق شرقی به‌دنبال آن بگردید.

پس از این روز ارتفاع آن در افق، هر روز کاهش می‌یابد و در آسمان به خورشید نزدیک می‌شود. عطارد پس از مدتی وارد افق شامگاهی می‌شود تا در اردیبهشت سال آینده به بیشترین ارتفاع خود در آسمان در سال ۱۴۰۱ برسد.

در صبحگاه ۲۴ بهمن، سیاره زهره به بیشترین درخشندگی خود از قدر ۴٫۹- می‌رسد و چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره خواهد کرد. برای رصد آن حدود یک ساعت و نیم پیش از طلوع آفتاب فرصت دارید.

از این پس تصمیم داریم در ادامه رویداد‌های ماه، به معرفی یکی از صورت‌های فلکی آسمان بپردازیم. معیار انتخاب این صورت‌های فلکی، مناسب بودن شرایط رصد آن‌ها در آسمان در حدود ساعت ۲۱ در آن ماه است.

برای شروع این بخش جدید، به سراغ یکی از زیباترین و مشهورترین صورت‌های فلکی آسمان می‌رویم؛ صورت فلکی شکارچی.

نقشه اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی و مجله Sky&Telescope از صورت فلکی شکارچی (ترجمه به فارسی از زومیت)

برای مشاهده نقشه اصلی بصورت PDF، روی تصویر کلیک کنید.

صورت فلکی شکارچی، یک صورت فلکی زمستانی است و بهترین زمان برای مشاهده آن از دی تا پایان فروردین است؛ ولی به‌جز بازه زمانی خرداد تا میانه مرداد، می‌توان آن را در ساعات متفاوت شب مشاهده کرد.

این صورت فلکی در استوای سماوی قرار دارد و از هر دو نیمکره زمین دیده می‌شود. به دلیل وجود ستاره‌های درخشان در شکارچی، یافتن آن در آسمان دشوار نیست. بهترین راهنما برای پیدا کردن آن، سه ستاره کمربند شکارچی هستند که در امتداد یکدیگر، یک خط فرضی را تشکیل می‌دهند.

شکارچی (جَبّار، Orion) یکی از صورت‌های فلکی کهن آسمان است. نخستین شواهد از این صورت فلکی در کنده‌کاری‌های روی یک عاج ماموت با قدمتی حدود ۳۵ هزار سال مشاهده شده است. پیشینه اساطیری آن به اساطیر سومری و یونان باستان می‌رسد.

سومری‌ها این صورت فلکی را نمادی از گیلگمش، قهرمان اساطیری خود می‌دانستند. در داستان گیلگمش، اینانا، الهه عشق و جنگ به او پیشنهاد می‌کند تا همدم او شود ولی گیلگمش نمی‌پذیرد و اینانا در تلافی، گاو نر آسمانی (که صورت فلکی گاو، نمادی از آن است) را برای کشتن او می‌فرستد.

صورت‌های فلکی شکارچی و گاو، همراه با نگارگری آن‌ها، آن‌طور که در نسخه‌ای از کتاب صورالکواکبِ عبدالرحمن صوفی رازی، متعلق به رصدخانه الغ‌بیگ در سمرقند آمده است. در این تصویر فقط از ستاره‌های نام برده در کتاب صورالکواکب استفاده شده است.

ولی در اساطیر یونانی خبری از گاو نیست و اورایِن (Orion) فرزند پوسایدن ،که شکارچی نیرومند و بلند قامتی است، به هفت خواهر پلیادیس به‌ویژه میروپ علاقه‌مند می‌شود و در تعقیب آن‌ها است. زئوس برای نجاتشان آن‌ها را به کبوتر‌هایی تبدیل می‌کند و سپس در آسمان به صورت خوشه پروین (هفت خواهران) جای می‌دهد.

درباره پایان زندگی اوراین، داستان‌های متفاوتی وجود دارد ولی در معروف‌ترین آن‌ها، اوراین با رجز خوانی مقابل آرتمیس (الهه شکار و حیات وحش) ادعا می‌کند که می‌تواند هر جانوری را از پای درآورد. این رفتار موجب خشم آرتمیس می‌شود و او یک عقرب را برای کشتن او می‌فرستد. زئوس پس از کشته شدن اوراین، او و عقرب را به آسمان می‌فرستد. این دو دقیقاً در دو سوی آسمان قرار دارند و به محض بالا آمدن صورت فلکی عقرب در آسمان، صورت فلکی شکارچی در سوی دیگر به زیر افق می‌رود.

هشت ستاره اصلی تشکیل‌دهنده صورت فلکی جبار، از ستارگان پر نور آسمان هستند که چشم هر تماشاگری را به خود جلب می‌کنند. در ادامه به معرفی بعضی از آن‌ها می‌پردازیم.

رِجْلَ الجَبّار

پر نورترین ستاره صورت فلکی شکارچی، رجل الجبار (پای شکارچی، بتا شکارچی،Rigel) است. رجل الجبار یک ستاره ابر غول آبی است که در فاصله ۷۷۰ سال نوری از زمین قرار دارد و از قدر ۰٫۲ می‌درخشد. این ستاره، ششمین ستاره درخشان آسمان زمین است.

اِبط الجوزا

ابط الجوزا با قدر ۰٫۵، دومین ستاره پر نور صورت فلکی شکارچی و دهمین ستاره پر نور آسمان است. نام این ستاره به معنی «زیرِ بغلِ فردِ میانی» است که «جوزا» در آن برگرفته از نام صورت فلکی کهن عربی برای صورت فلکی شکارچی است. این ستاره یک ابر غول سرخ است که در مراحل پایانی زندگی خود قرار دارد و در آینده نزدیک (احتمالاً تا ۱۰۰ هزار سال آینده) طی یک انفجار ابرنواختری به یک ستاره نوترونی یا سیاه‌چاله تبدیل خواهد شد. این ابرنواختر از زمین، درخشان‌تر از ماه کامل دیده خواهد شد و احتمالاً در طول روز نیز قابل رؤیت خواهد بود.

کمربند شکارچی

کمربند شکارچی یکی از صورت‌واره‌های آشنای آسمان است. بسیاری از مردم بدون اینکه نامش را بدانند، آن را دیده اند. این صورت‌واره از سه ستاره درخشان در یک خط، تشکیل شده که در میانه صورت فلکی شکارچی قرار دارند. نام این ستاره‌ها از راست به چپ (در نیمکره شمالی) به ترتیب منطقه، نظام و نِطاق است.

مجموعه اَبر مولکولی شکارچی

مجموعه ابر مولکولی شکارچی، گروه بزرگی از ابر‌های تاریک، سحابی‌های نشری و بازتابی درخشان، سحابی‌های تاریک، مناطق H II (ابر‌های گازی بزرگی که ستاره‌زایی در آن‌ها مشاهده می‌شود) و ستارگان جوان، در صورت فلکی شکارچی است. مجموعه شکارچی بین ۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ سال نوری با زمین فاصله دارد. این ابر مولکولی در بر گیرنده شناخته‌شده‌ترین اجرام غیرستاره‌ای در صورت فلکی شکارچی است.

عکس از Rogelio Bernal Andreo، برای مشاهده تصویر در اندازه بزرگتر، روی آن کلیک کنید.

از جمله این اجرام، سحابی جبار، حلقه بارنارد، سحابی شعله و سحابی سر اسب است.

سحابی جبار (M42)

سحابی جبار، درخشان‌ترین سحابی آسمان شب است که با قدر ظاهری ۴، در جنوب کمربند شکارچی، با چشم غیرمسلح به شکل ستاره میانیِ محو شمشیر شکارچی دیده می‌شود. سحابی جبار، یک سحابی نشری و بازتابی است که با فاصله ۱۳۴۴ سال نوری، نزدیک‌ترین منطقه شکل‌گیری ستاره‌های پرجرم به زمین است.

در میان این سحابی، «خوشه ستاره‌ای ذوزنقه» قرار دارد که مجموعه‌ای از ستاره‌های جوان و پرجرم است. پنج ستاره پر نور این خوشه در محدوده‌ای به قطر ۱٫۵ سال نوری قرار دارند و با جرم‌های بین ۱۵ تا ۳۰ برابر جرم خورشید، عامل اصلی روشنایی سحابی پیرامون خود هستند. این خوشه نخستین بار توسط گالیلئو گالیله در سال ۱۶۱۷ میلادی مشاهده شد (هرچند او گزارشی از مشاهده سحابی شکارچی ثبت نکرده است). این خوشه ستاره‌ای را می‌توان زیرمجموعه خوشه بزرگتر سحابی جبار قلمداد کرد که شامل حدود ۲۰۰۰ ستاره در محدوده‌ای به قطر ۲۰ سال نوری است.

سحابی سرِ اسب

سحابی سر اسب یک سحابی تاریک مشهور در نزدیکی ستاره نطاق از کمربند جبار است. این سحابی در فاصله ۱۵۰۰ سال نوری از زمین قرار دارد و بخاطر شکل ظاهری خود که شبیه سر یک اسب است، به این نام شناخته می‌شود.

حلقه بارنارد

حلقه بارنارد یک سحابی نشری بزرگ به شکل نیم‌حلقه است که در فاصله ۱۶۰۰ سال نوری از زمین قرار دارد و با قدر ظاهری ۵ دیده می‌شود. این سحابی با شعاع تقریبی ۱۵۰ سال نوری، بخش بزرگی از صورت فلکی شکارچی را در بر گرفته است. تصور می‌شود این سحابی بازمانده یک انفجار ابرنواختری در ۲ میلیون سال پیش باشد.

اگر به مقاله‌های راهنمای رصد آسمان شب علاقه دارید، دیدگاه خود را برای بهترشدن آن با زومیت به‌اشتراک بگذارید.