ایستگاه فضایی بین‌المللی زیر سایه بحران روسیه چه آینده‌ای خواهد داشت؟
با تشدید هرچه بیشتر بحران در اوکراین، این تهدید قریب‌الوقوع وجود دارد که روسیه شاید ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) را ترک کند و موجب سقوط آن روی زمین شود. ISS سازه‌ای به اندازه زمین فوتبال در مدار نزدیک سیاره است که هم‌اکنون از هفت فضانورد میزبانی می‌کند. نگرانی مورد بحث دو پرسش ترسناک را برمی‌انگیزد. اول، آیا روسیه می‌تواند ایستگاه فضایی را به‌سادگی روی زمین بیندازد؟ و دوم آیا مشارکت فضایی عصر پساجنگ سرد بین روسیه و ایالات متحده رو به پایان است؟ پاسخ این سؤال‌ها پیچیده هستند.
وضعیت نامعلوم ایستگاه فضایی بین‌المللی، بازتاب‌دهنده‌ی شکاف بین دو شریک اصلی آن است که درحال‌حاضر بر سر تهاجم روسیه به اوکراین، با یکدیگر درگیر شده‌اند. نگرانی‌ها درباره‌ی اینکه روسیه ممکن است اجازه دهد ایستگاه فضایی روی زمین سقوط کند، اوایل ماه جاری و پس از آن مطرح شد که دیمیتری راگوزین، مدیر روسکاسموس (سازمان فضایی روسیه)، در واکنش به تحریم‌های آمریکا علیه روسیه، در مجموعه‌ای از توییت‌ها به این ایده اشاره کرد. همچنین پس از آنکه راگوزین هفته‌ی گذشته در یک برنامه‌ی تلویزیونی دولتی روسیه اعلام کرد که درصورت تداوم تخاصم آمریکا، حمایت روسکاسموس از ایستگاه فضایی پایان خواهد یافت، دوباره به نگرانی‌ها دامن زده شد.
اما حتی اگر ایستگاه فضایی کماکان در مدار باقی بماند (تقریباً به‌طور قطع باقی خواهد ماند)، این تنش‌های ادامه‌دار نشانه‌ای آشکار هستند مبنی بر اینکه وضعیت مشارکت بین‌المللی در فضا به سرعت درحال تغییر است و بیش از پیش به اوضاع سیاسی روی زمین حساس‌تر می‌شود.
نگرانی درباره‌ی ایمنی ایستگاه فضایی بین‌المللی واقعی است؛ زیرا روسیه بخش‌هایی حیاتی از سامانه‌های کنترل پیش‌رانش ایستگاه فضایی را کنترل می‌کند. درحالی‌که ISS در مدار است، گرانش زمین به تدریج آن را به سمت جو می‌کشاند؛ درنتیجه ایستگاه فضایی معمولاً از یک ماژول پیش‌رانش که تحت کنترل روسیه است، استفاده می‌کند تا موقعیت خود را در فضا حفظ کند. بدون این افزایش ارتفاع‌های منظم، ایستگاه فضایی به آهستگی به سمت جو سیاره سقوط خواهد کرد و اغلب بخش‌هایش در آن خواهند سوخت.
فضانوردان ساکن برای فرار از ایستگاه فضایی و بازگشت به زمین، احتمالاً زمان فراوان دراختیار خواهند داشت. اما برخی از ما ممکن است به اندازه‌ی آن‌ها خوش‌شانس نباشیم؛ زیرا شماری از قطعات سنگین تشکیل‌دهنده‌ی ایستگاه فضایی ممکن است دربرابر حرارت سوزان جو تاب بیاورند و روی سطح زمین سقوط کنند. بنابراین، خروج کنترل‌نشده‌ی ISS از مدار می‌تواند خسارت به بناها یا کشته‌شدن مردم را به‌دنبال داشته باشد.
ایستگاه فضایی بین‌المللی سازه‌ای است که در ذات خود به ایالات متحده و روسیه وابستگی دارد
به دلایل بسیار، بعید است سناریو بالا به وقوع بپیوندد. به‌عنوان مثال، ناسا اصرار دارد که اوضاع روبراه است. همچنین راگوزین به گزافه‌گویی و بیان تهدیدهای توخالی معروف است. انهدام ایستگاه فضایی لزوما به نفع روسیه نیز نخواهد بود. هرچند ISS معمولاً از فراز اغلب بخش‌های روسیه عبور نمی‌کند، روسکاسموس احتمالاً نمی‌خواهد خطر خروج کنترل‌نشده‌ی ایستگاه از مدار را بپذیرد. همچنین به همان اندازه که ناسا برای حفظ فعالیت ایستگاه به روسکاسموس وابستگی دارد، سازمان فضایی روسیه نیز به ناسا وابسته است و با وجود دوره‌هایی از تنش، سابقه‌ای دیرینه از همکاری با آمریکا دارد. این ماهیت بنیان‌گذاری مشترک ایستگاه فضایی بین‌المللی است که اکنون بیش از دو دهه از عمر آن می‌گذرد. جان لاگزدون، بنیان‌گذار مؤسسه‌ی سیاست فضایی دانشگاه جورج واشنگتن به وب‌سایت ریکود گفت: « وضعیت کنونی نتیجه‌ی تصمیماتی است که اساسا ۲۹ سال پیش برای ساخت ایستگاهی فضایی گرفته شد که در ذات خود به روسیه و ایالات متحده وابسته است. این وابستگی به روسیه برای پیش‌رانش اتفاقی نبود.»
روسیه برای سفر به ایستگاه فضایی بین‌المللی از مجموعه‌ای از موشک‌های سایوز استفاده می‌کند.
بااین‌حال، آینده‌ی فضا احتمالاً به اندازه‌ی قبل همکاری‌جویانه نخواهد بود. روسیه مثل ایالات متحده می‌خواهد به ماه، مریخ و درنهایت زهره و مشتری سفر کند؛ اما با عیان‌تر شدن هرچه بیشتر تعهد رو به زوال روسکاسموس به ایستگاه فضایی بین‌المللی، به نظر می‌آید که این سازمان دیگر چندان به همکاری نزدیک با ایالات متحده علاقه ندارد. درعوض روسکاسموس آماده می‌شود تا سکان هدایت اکتشافات فضایی‌اش را خود به‌دست بگیرد و در این مسیر به جای ناسا با سایر کشورها همکاری کند. این مسابقه هم‌اکنون در ماه درجریان است. پس از آنکه آمریکا برنامه آرتمیس را به‌عنوان تلاشی بین‌المللی به رهبری ناسا برای کاوش ماه و فراهم‌سازی حضور انسان روی سطح آن رونمایی کرد، روسیه و چین اعلام کردند که در مشارکتی جداگانه برای تحقق همین هدف با یکدیگر متحد خواهند شد.
هنوز دقیقاً نمی‌دانیم این سیاست‌های فضایی جدید چه نتیجه‌ای رقم خواهند زد. همچنین معلوم نیست آیا بحران کنونی روسیه، این کشور را به پیشروی انفرادی در فضا ناگزیر خواهد کرد یا نه؛ اما می‌دانیم که تنش‌ها بین روسیه و ایالات متحده، درحال دورکردن روسکاسموس و ناسا است. این مسئله زمینه‌ساز عصر جدیدی از همکاری‌های فضایی می‌شود؛ دورانی که شامل یک مشارکت بین‌المللی واحد مانند ISS نیست؛ بلکه درعوض چندین گروه مختلف از کشورهای فضایی به وجود خواهد آمد که همکاری‌های گاه و بیگاه با یکدیگر خواهند داشت.
واپسین بندهای ایستگاه فضایی بین‌المللی
سیاست هرگز قرار نبود بر ایستگاه فضایی سایه بیفکند. روسیه و ایالات متحده درابتدا ساخت ایستگاه فضایی را در اواخر دهه‌ی ۱۹۹۰ آغاز کردند. این همکاری به‌عنوان دستاورد بزرگ مشارکت بین‌المللی به‌ویژه در پی جنگ سرد و مسابقه‌ی چند ده‌ساله‌ی فضایی درنظر گرفته شد. از آن زمان تاکنون ایستگاه فضایی، فضانوردان سرتاسر جهان را برای انجام پژوهش‌هایی گردهم آورده است که می‌توانند درنهایت به رساندن بشر به نقاط به مراتب عمیق‌تر فضا کمک کنند. مشارکت ISS اکنون شامل ۱۵ کشور مختلف است و از نگاه برخی کارشناسان به‌عنوان بزرگ‌ترین دستاورد بشر قلمداد می‌شود؛ موفقیتی که عمدتا فراتر از هر آن چیزی است که روی سیاره زمین به وقوع می‌پیوندد.
اما اوضاع به تدریج تغییر کرد. سال ۲۰۱۴، روسیه از ایستگاه فضایی به‌عنوان اهرمی برای قراردادن آمریکا زیر فشار به‌منظور به‌رسمیت‌شناختن الحاق کریمه استفاده کرد؛ شبه‌جزیره‌ای در بخش جنوبی اوکراین که این کشور همچنان آن را قسمتی از قلمرو خود می‌داند. روسیه اعلام کرد که اگر آمریکا ادعای مالکیت این کشور روی کریمه را به رسمیت نشناسند، روسکاسموس آموزش فضانوردان را به این منطقه انتقال خواهد داد. در آن زمان، تهدید روسیه جدی محسوب می‌شد؛ زیرا فضانوردان ناسا برای سفر به فضا با موشک روسی سایوز که تنها راه دسترسی به ایستگاه فضایی بین‌المللی بود، باید در خاک روسیه آموزش می‌دیدند. این درگیری تنها چند ماه پس از آن رخ داد که ایالات متحده برای تنبیه روسیه بابت حمله به کریمه، تحریم‌هایی را علیه این کشور وضع کرد. در واکنش، راگوزین با بیان اینکه آمریکا «فضانوردانش را با استفاده از ترامپولین به ایستگاه فضایی بین‌المللی برساند»، به‌طور تلویحی تهدید کرد که روسکاسموس حمل‌ونقل فضانوردان ناسا را به‌کلی متوقف می‌کند.
ایالات متحده برای حمل‌ونقل به ایستگاه فضایی بین‌المللی دیگر وابسته‌ی روسیه نیست
وندی ویتمن کاب، استاد دانشکده مطالعات پیشرفته هوا و فضای نیروی هوایی ایالات متحده می‌گوید «این احساس وجود دارد که ایستگاه فضایی بین‌المللی به نوعی در حال تبدیل‌شدن به یک ابزار چانه‌زنی در روابط بین ایالات متحده و به‌ویژه روسیه است.»
خبر مثبت این است که ایالات متحده برای حمل‌ونقل به ایستگاه فضایی بین‌المللی دیگر وابسته‌ی روسیه نیست. اسپیس ایکس از سال ۲۰۲۰ تاکنون با کپسول دراگون خود درحال ارسال فضانوردان ناسا به ایستگاه فضایی است. خبر نه‌چندان مثبت این است که روسیه ظاهراً کمتر و کمتر به ایستگاه فضایی اهمیت می‌دهد. این کشور سال گذشته تهدید کرد که به دلیل تحریم‌های آمریکا از مشارکت در ایستگاه فضایی خارج خواهد شد.
وقتی روسیه پاییز امسال یک ماهواره‌ی ازکارافتاده‌اش را با شلیک موشک ضدماهواره منفجر کرد و هزاران قطعه زباله فضایی به‌وجود آورد که برخی‌شان ایستگاه فضایی را تهدید کردند، وضعیت به مراتب بدتر شد. این آزمایش بالقوه جان کیهان‌نوردان این کشور را به خطر انداخت و آن‌ها را ناگزیر کرد تا به مدت چند ساعت در فضاپیماهایشان پناه بگیرند.
هفته‌ی گذشته اوضاع به مراتب بحرانی‌تر شد؛ وقتی سازمان فضایی روسیه اعلام کرد که در زمینه‌ی آزمایش‌های علمی در ایستگاه فضایی دیگر با آلمان همکاری نمی‌کند. این سازمان همچنین تهدید کرد که از این به بعد به آمریکا موتور موشک نخواهد فروخت. راگوزین همچنین دوباره اشاره کرد که بدون کمک روسیه، ناسا باید راهی دیگر برای رسیدن به ایستگاه فضایی پیدا کند. این بار او «جارو دستی» را پیشنهاد داد. علاوه‌براین، ابتدای هفته خبرگزاری بین‌المللی روسیه (ریانووستی) ویدئویی را در کانال تلگرام خود منتشر کرد که خداحافظی کیهان‌نوردان با مارک ونده هی، فضانورد کنونی ناسا در ایستگاه و سپس جداشدن بخش روسی از سایر قسمت‌های ایستگاه را نشان می‌داد.
نامراتا گوسوامی، پژوهشگر مستقل سیاست فضایی می‌گوید «احتمال دارد که روسیه با توجه به وضعیت ژئوپولیتیکی اوکراین، پیش از سال ۲۰۲۵ از ایستگاه فضایی بین‌المللی خارج شود. اگر روسیه به دلیل بحران اوکراین زودتر از سال ۲۰۲۵ ایستگاه را ترک کند، ساخت سریع [جایگزین] چرخه‌ی پشتیبانی روسیه برای ISS دشوار خواهد بود.
با وجود بحران کنونی، ناسا تلاش کرده است تا ظاهر عادی را در ایستگاه فضایی حفظ کند. این سازمان به‌روزرسانی‌هایی درباره آزمایش‌های علمی درحال انجام در ایستگاه منتشر و حتی کنفرانسی مطبوعاتی برای تبلیغ نخستین مأموریت سرنشین‌دار خصوصی به ISS برگزار کرده که قرار است ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ پرتاب شود. اما پشت صحنه، آمریکا در تکاپو است تا دریابد ایستگاه فضایی بدون روسیه چگونه خواهد بود. نورثروپ گرومن هم‌اکنون برای ساخت سامانه‌ی پیش‌رانشی که جایگزینه نمونه‌ی روسی شود، داوطلب شده و ایلان ماسک در توییتر اعلام کرده که اسپیس ایکس نیز می‌تواند در انجام این کار کمک کند.
اسپیس ایکس از سال ۲۰۲۰ تاکنون وابستگی ناسا به روسیه برای رسیدن به ایستگاه فضایی بین‌المللی را به پایان برده است.
اقدامات یادشده می‌تواند ایستگاه فضایی را بدون روسیه برای چند سال فعال نگه دارد؛ اما ISS برای همیشه بر فراز زمین نخواهد ماند. ناسا همچنان قصد دارد ایستگاه فضایی بین‌المللی را تا پایان دهه‌ی جاری تعطیل کند. در آن زمان، ایستگاه برفراز منطقه‌ای دورافتاده از اقیانوس آرام به آرامی از مدار خارج خواهد شد و مسیر را برای جانشینی ایستگاه‌های فضایی جدید باز خواهد کرد. این ایستگاه‌های جدید شامل ایستگاه فضایی تیان‌گونگ چین است که نخستین ماژول آن ابتدای امسال پرتاب شد و فضانوردان هم‌اکنون در آن زندگی می‌کنند. ساخت ایستگاه چینی قرار است تا پایان سال ۲۰۲۲ تکمیل شود. ایالات متحده نیز درحال اعطای بودجه به چند ایستگاه فضایی خصوصی است و روسیه و هند نیز هر دو قصد دارند ایستگاه‌های فضایی ملی خودشان را در دهه‌ی پیشرو پرتاب کنند. ازآنجاکه این ایستگاه‌ها عموماً دراختیار یک کشور خاص خواهند بود، احتمالاً به اندازه‌ی ISS همگانی نخواهند بود.
روسیه مسیر تازه‌ای را در فضا ترسیم می‌کند
برخی از برنامه‌های کوتاه‌مدت روسیه در فضا، دست‌کم فعلاً تحت‌تأثیر بحران کنونی قرار نگرفته است. به‌عنوان مثال، مارک ونده هی، فضانورد ناسا همچنان قرار است انتهای این ماه به‌همراه دو کیهان‌نورد با فضاپیمای روسی سایوز به زمین بازگردد. به‌گفته ناسا، روسیه و آمریکا در جلسات آموزشی با یکدیگر همکاری می‌کنند. سازمان فضایی همچنین مشغول برنامه‌ریزی است تا آنا کیکینا، کیهان‌نورد روس را در انتهای سال ۲۰۲۲ با کپسول کرو دراگون اسپیس ایکس به ایستگاه فضایی حمل کند. بااین‌حال دیگر جنبه‌های برنامه‌ی فضایی روسیه مثل همکاری این کشور با سازمان فضایی اروپا در زمینه‌ی پرتاب ماهواره‌ها، اکنون بلاتکلیف و احتمالاً نشانگر رویکرد جدید روسکاسموس است.
همیشه این احتمال وجود دارد که روسکاسموس کوتاه بیاید و با ناسا صلح کند
برنامه‌ها برای مأموریت‌هایی نیز که به فضای عمیق‌تر خواهند رفت، درحال تغییر است. روسکاسموس قرار بود تا انتهای سال جاری به همراه آژانس فضایی اروپا رباتی را به سیاره سرخ بفرستد؛ اما اکنون مقام‌ها می‌گویند تحقق این همکاری احتمالاً بسیار بعید است. راگوزین همچنین اعلام کرد که روسیه، ایالات متحده را از برنامه‌ی خود برای ارسال کاوشگر به زهره خارج خواهد کرد. مدیر روسکاسموس پیش‌تر گفته بود زهره «سیاره‌ای روسی» است.
هنوز معلوم نیست بحران روسیه احتمالاً چه تأثیری بر همکاری این کشور با برنامه‌ی فضایی چین خواهد گذاشت. درطول چند سال اخیر، سازمان‌های فضایی دو کشور طرح‌های گستره‌ای برای همکاری مشترک در فضا تهیه کرده‌اند؛ ازجمله تلاش برای ساخت پایگاهی روی ماه. اینکه سازمان فضایی چین به جای ناسا با روسکاسموس همکاری می‌کند، غافلگیرکننده نیست. براساس قانونی که سال ۲۰۱۱ در کنگره‌ی آمریکا تصویب شد، ناسا از همکاری با سازمان فضایی چین منع شده و درنتیجه هیچ فضانوردی از چین تاکنون به ایستگاه فضایی بین‌المللی سفر نکرده است.
اما این بدان معنا نیست که روابط فضایی روسیه و چین حتمی خواهد بود. هرچند راگوزین می‌گوید روسکاسموس می‌تواند با خرید فناوری‌های فضایی از چین، تحریم‌ها را دور بزند، به یک دلیل می‌توان باور داشت که این اتفاق رخ نخواهد داد. چین به‌طور کامل از تهاجم روسیه به اوکراین حمایت نکرده و ممکن است نخواهد در سمت اشتباه تحریم‌ها قرار بگیرد. هند نیز که انتهای سال گذشته بر سر همکاری‌های فضایی با روسیه به توافق رسید، ممکن است به‌همین‌دلیل، در رابطه‌ی خود با برنامه‌ی فضایی روسیه تجدیدنظر کند.
هنوز معلوم نیست نداشتن همکاری با دیگر کشورها چقدر برای روسیه مهم است. روسکاسموس قصد دارد ایستگاه فضایی ملی خود را بسازد که طبق برنامه در سال ۲۰۲۵ تکمیل خواهد شد. روسیه هم‌اکنون کار روی نخستین ماژول این ایستگاه را آغاز کرده است. از این حقیقت نباید غافل شد که روسیه مدت‌ها پیش از همکاری در ISS، در مسابقه فضایی جنگ سرد پیشرو بود.
درنهایت همیشه این احتمال وجود دارد که روسکاسموس کوتاه بیاید و با ناسا صلح کند. تیزل مویر هارمونی، سرپرست مجموعه‌ی آپولو در موزه ملی هوافضای اسمیتسونین می‌گوید: «درطول جنگ سرد اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده با وجود تلاش‌ها برای شکست یکدیگر روی زمین، تلاش کردند در فضا همکاری کنند. هارمونی می‌افزاید «همواره ترکیبی از رقابت و همکاری فضایی بین ایالات متحده و روسیه وجود داشته است.»