ستاره سهیل ؛ از دومین ستاره پرنور آسمان چه می‌دانیم؟

ستاره‌ سهیل که در مکالمه‌های روزانه‌ زیاد نامش را می‌شنویم، دراصل فراتر از یک ضرب‌المثل رایج در زبان فارسی است. در ادامه بیشتر با این ستاره‌ی پرآوازه آشنا می‌شویم و حقایق بسیار جالبی را در رابطه با آن یاد می‌گیریم.

کهکشان راه شیری، مملو از ستاره‌هایی است که هریک از آن‌ها ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند. در میان ستاره‌های ریز و درشت این کهکشان، ستاره سهیل یکی از معروف‌ترین و البته خاص‌ترین نمونه‌هایی است که می‌توان به آن اشاره کرد.

ستاره سهیل (Canopus) که با نام پَرَک هم شناخته می‌شود، دومین ستاره‌ی درخشان آسمان به‌شمار می‌رود. بد نیست بدانید که لقب درخشان‌ترین ستاره‌ی آسمان شب در اختیار ستاره‌ی شباهنگ قرار دارد. براساس داده‌های به‌دست آمده از ماهواره‌ی هیپارکوس، فاصله‌ی ستاره‌ی سهیل از کره‌ی خاکی ما، درحدود ۳۱۰ سال نوری است.

سهیل از نظر طیف‌سنجی، ستاره‌ای از نوع F0 است و همین موضوع باعث می‌شود تا این ابرغول سفید داغ‌تر از خورشید باشد. میزان گرمای سطح خورشید درحدود ۵۵۰۰ درجه‌ی سانتی‌گراد و گرمای ستاره‌ی سهیل نزدیک به ۷۵۰۰ درجه‌ی سانتی‌گراد تخمین زده شده است. براساس یک طبقه‌بندی، درجه‌ی درخشندگی این ستاره از نوع II تعیین شده که این طبقه‌بندی سهیل را به یک غول درخشان و بسیار بزرگ‌تر از خورشید تبدیل می‌کند.

جرم این نگین درخشان، ۹ برابر خورشید تخمین زده شده و قطر آن هم ۷۰ برابر ستاره‌ی میزبان ما است. یکی از جالب‌ترین نکات درباره‌ی ستاره سهیل، میزان درخشندگی این ستاره است؛ چراکه درخشندگی این ابرغول درخشان حدود ۱۰ هزار برابر خورشید تخمین زده می‌شود.

سن دقیق ستاره سهیل هنوز مشخص نیست؛ اما محققان سن آن را چیزی درحدود چند میلیون تا چند ده میلیون سال اعلام کرده‌اند. به‌باور اخترشناسان، سهیل برخلاف خورشید ۵ میلیارد ساله‌ی ما، عمر کمتری خواهد داشت و احتمالا به اواخر عمر خود نزدیک شده است.

قبل از بررسی اهمیت تاریخی ستاره سهیل، بد نیست نگاهی به ریشه‌ی نام این ستاره بیندازیم. منشا نام این ستاره، همواره یکی از سوالات محققان بوده و پاسخ‌های مختلفی نیز به آن داده می‌شود. براساس یکی از روایت‌های مطرح‌شده در این زمینه، Canopus نام یکی از ناخداهایی بوده که در جنگ تروآ حضور داشته است.

روایت دیگری هم درخصوص نام ستاره سهیل مطرح می‌شود که براساس آن، Canopus از مصر باستان گرفته شده و به‌معنای زمین طلایی است. دلیل این نامگذاری نیز به شکل ظاهری متفاوت و طلایی‌رنگ این ستاره در افق مصر مربوط می‌شود. این ظاهر طلایی‌رنگ و منحصربه‌فرد به‌دلیل وجود مه‌های جوی در کشور مصر اتفاق می‌افتد.

ستاره‌ی سهیل میلیون‌ها سال پیش از ابرهای مولکولی موجود در مجاورت صورت فلکی کژدم-قنطورس تشکیل شد. نیروی گرانش موجود در این منطقه، نزدیک‌شدن گازهای چرخان به یکدیگر و تشکیل این ستاره‌ی جوان را به‌دنبال داشته است.

سهیل مدت‌ها پیش از شاخه‌ی غول سرخ (RGB) عبور کرده و سوختن هلیوم در هسته‌ی آن متوقف شده است. این ستاره درحال‌حاضر در مرحله‌ی حلقه‌ی آبی از چرخه‌ی زندگی خود قرار دارد؛ جایی که ستاره قبل از شروع به سردشدن، به ستاره‌ای داغ‌تر تبدیل می‌شود.»

ستاره‌ی سهیل در لبه‌ی غربی صورت فلکی شاه‌تخته (کارینا) قرار دارد. شاه‌تخته یکی از صورت‌های فلکی نیمکره‌ی جنوبی به‌شمار می‌رود و به‌دلیل عبور راه شیری از آن، چندین خوشه‌ی باز در این صورت فلکی وجود دارد. یونانیان و رومیان باستان قادر به مشاهده‌ی ستاره‌ی سهیل نبوده‌اند؛ اما بااین‌حال امکان مشاهده‌ی صورت فلکی شاه‌تخته برای آن‌ها وجود داشته است.

سهیل، یکی از ۵۸ ستاره‌ی درخشانی است که در ناوبری کاربرد دارد. ستاره‌های جهت‌یابی، درخشان‌ترین ستارگان آسمان شب به‌شمار می‌روند و از آنجا که به‌راحتی قابل‌تشخیص هستند، برای جهت‌یابی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

با وجود آنکه سهیل دومین ستاره‌ی پرنور آسمان شب محسوب می‌شود، رصد آن در عرض‌های جغرافیایی بالا به سختی انجام می‌شود. درواقع برای دیدن این ستاره یا باید در نیم‌کره جنوبی یا زیر مدار ۳۷ درجه‌ی شمالی حضور داشته باشیم. حتی در شهری مانند تهران ستاره فقط یک درجه از افق بالا می‌آید و به سرعت غروب می‌کند. به‌همین دلیل، ستاره سهیل در زبان فارسی به‌عنوان ضرب‌المثل برای شخصی به‌کار می‌رود که معمولا کم‌پیدا است.

همان‌طور که گفتیم، ستاره سهیل از خورشید بزرگ‌تر است؛ اما به‌قدری بزرگ نیست که بتواند در یک انفجار ابرنواختری به زندگی خود پایان دهد.ابرنواختر (سوپر نوا) انفجار عظیم ستاره‌ای است و زمانی اتفاق می‌افتد که ستاره‌ای بزرگ و درحال‌مرگ، ناگهان منفجر می‌شود و نور بسیار زیادی تولید می‌کند. پس از این انفجار، ستاره‌‌ی منفجر‌شده ستاره‌ای نوترونی، سیاهچاله یا تپ‌اختر از خود باقی می‌گذارد.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهند که سهیل پس از دفع بیشتر جرم خود برای تشکیل سحابی سیاره‌ای، به یک کوتوله‌ی سفید تبدیل خواهد شد. کوتوله سفید از ماده‌ای بسیار فشرده تشکیل می‌شود و وزن یک فنجان از آن به صدها تن می‌رسد.

حقایق جالبی درباره‌ی ستاره سهیل وجود دارند که دانستن آن‌ها خالی از لطف نیست. در ادامه با چند نمونه از این حقایق آشنا می‌شویم:

• پرچم برزیل ۲۷ ستاره در خود جای می‌دهد که یکی از آن‌ها، ستاره‌ی سهیل است و به نمایندگی از ایالت گوییاس در این پرچم حضور دارد.

• ستاره سهیل با چشم غیرمسلح به رنگ سفید دیده می‌شود؛ اما برخی از منابع رنگ آن را زرد مایل به سفید عنوان کرده‌اند.

• از سهیل در کتاب کمدی الهی دانته نیز نام برده شده است و نماد ایمان و امید به‌شمار می‌رود.

• ستاره سهیل در کشورهای ژاپن و چین تحت عنوان «ستاره‌ی پیرمرد» شناخته می‌شود.

• ستاره‌ی درخشان سهیل در نیم‌کره‌ی جنوبی در نیمه‌شب ۲۷ دسامبر و ساعت ۹ شب ۱۱ فوریه به نقطه‌ی اوج خود در آسمان می‌رسد.

• بسیاری از ساکنین نیمکره‌ی جنوبی می‌توانند ستاره سهیل و شباهنگ را به‌طور هم‌زمان در آسمان رؤیت کنند. این دو ستاره به فاصله‌ی ۲۱ دقیقه از یکدیگر به نصف‌النهار می‌رسند.

• سرعت چرخش ستاره‌ی سهیل حدود ۸ کیلومتر در ثانیه است.

در میان حجم عظیم ستارگانی که آسمان بالای سر ما آن‌ها را در خود جای داده، سهیل یکی از خاص‌ترین ستاره‌هایی است که می‌توان به آن اشاره کرد. ستاره‌ سهیل نه‌تنها به‌دلیل ابعاد عظیمش، بلکه به‌‌خاطر درخشش منحربه‌فردی که دارد همواره مورد توجه ستاره‌شناسان و افراد علاقه‌مند به نجوم قرار داشته است. همان‌طور که در این مطلب هم گفتیم، این ستاره در لبه‌ی غربی صورت فلکی شاه‌تخته قرار دارد؛ بنابراین طبیعی است که هرچه به سمت جنوب کره‌ی زمین برویم، این ستاره در فاصله‌ی نزدیک‌تری به مرکز آسمان ظاهر شود.