دب اصغر؛ حقایق، افسانه‌ها و هرآنچه باید بدانید

هیچکس معمولاً دوست ندارد با خرس‌ها روبه‌رو بشود، اما همیشه خرس‌های پنهانی در اطراف ما وجود دارند؛ البته اگر بدانید که دقیقاً به کجا باید نگاه کنید. مثلاً آن بالا در میان ستاره‌های آسمان دو خرس معروف وجود دارد؛ اما خوشبختانه این دو خرس همسایه بسیار مهربان و زیبا هستند و اصلاً از حضور شما ناراحت نخواهند شد. دو صورت فلکی محبوب و مشهور، دب اصغر و دب اکبر به خرس‌های آسمان معروف هستند. در ادامه با خرس کوچک آسمان یا دب اصغر آشنا می‌شویم.

دب اصغر یکی‌از قدیمی‌ترین صورت‌های فلکی در آسمان شمالی و یکی از ۸۸ صورت فلکی شناخته‌شده‌ی امروزی است. دب اصغر برای اولین‌بار در قرن دوم توسط ستاره‌شناس یونانی بطلمیوس فهرست‌بندی شد. در کاتالوگ بابلی ستارگان به عنوان «ارابه‌ی بهشت» شناخته می‌شد و به الهه‌ی بین‌النهرینی، دامکینا نیز مرتبط است. همچنین، نام این صورت فلکی در کاتالوگ ستارگان مول.اپین (MUL.APIN) که حدود هزار سال پیش‌از میلاد گردآوری شد، فهرست شده است و نامش در میان «ستارگان انلیل» که ستارگان آسمان شمالی هستند نیز دیده می‌شود.

نام دب اصغر به معنای خرس کوچک است و توسط دانشمندان شرقی «بنات النعش صُغریٰ» یا «هفت اورنگ کِهین» نیز نامیده می‌شود. بَنات به معنای دختران و نعش به معنای جنازه یا تابوت است. منجمان در گذشته این صورت فلکی را به شکل یک جنازه و سه دختر در حرکت به دنبال تابوت تصور می‌کردند. این صورت فلکی به دلیل شکل خاصش در زبان انگلیسی آبگردان یا ملاقه‌ی کوچک (Little Dipper) نیز خوانده می‌شود.

صورت فلکی دب اصغر از ستاره قطبی و ۶ ستاره‌ی درخشان دیگر به نام‌های ییلدون (دلتا خرس کوچک)، اپسیلون خرس کوچک، انور الفرقدین (اتا خرس کوچک)، اخفی‌الفرقدین (زتا خرس کوچک)، فرقد (گاما خرس کوچک) و کوکب (بتا خرس کوچک)، تشکیل شده است. اگر این هفت ستاره را در آسمان به هم وصل کنید، دب اصغر را مشاهده می‌کنید. بتا خرس کوچک دومین ستاره‌ی درخشان صورت فلکی است و هزاران سال پیش، عنوان ستاره‌ی قطب شمال را به خود اختصاص داده بود.

بارش شهابی اورسید به صورت فلکی دب اصغر تعلق دارد. این بارش شهابی بین ۱۸ تا ۲۵ دسامبر به اوج خود می‌رسد. جرم اصلی شهاب‌ها، دنباله‌داری است که با نام 8P/Tuttle شناخته می‌شود.

کهکشان کوتوله‌ی دب اصغر که یک کهکشان بیضی‌شکل کوتوله است، در صورت فلکی دب اصغر قرار دارد. قدر ظاهری این کهکشان ۱۱٫۹ است و تقریباً ۲۰۰ هزار سال نوری از ما فاصله دارد. کهکشان کوتوله‌ی دب اصغر، کهکشان اقماری راه شیری است. بیشتر ستارگان کهکشان کوتوله کهنسال هستند و هیچگونه فعالیتی از ستاره‌زایی در آن به چشم نمی‌خورد.

هفت ستاره‌ی پرنور در صورت فلکی دب اصغر از باقی ستارگان معروف‌تر هستند، ولی این ستاره‌ها فقط بخشی‌از صورت فلکی دب اصغر را تشکیل می‌دهند و این صورت فلکی ستاره‌های بیشتری دارد. در جدول زیر ستاره‌های قابل‌توجه و برجسته‌ی دب اصغر را مشاهده می‌کنید:

• ستاره قطبی یا آلفا خرس کوچک: درخشان‌ترین ستاره‌ی صورت فلکی، ۴۳۳ سال نوری از زمین فاصله دارد و جرم آن حدود ۶ برابر خورشید است. پولاریس یک ستاره‌ی ابرغول زرد است که همجوشی هیدروژن را به پایان برده است. بی‌ثباتی در ستاره موجب می‌شود که در یک دوره‌ی چهار روزه بتپد (درخشندگی‌اش قدری تغییر کند). به همین دلیل، پولاریس در طبقه‌بندی متغیرهای دلتا قیفاووسی قرار می‌گیره.

• کوکب یا بتا خرس کوچک: حدود ۱۳۱ سال نوری از منظومه شمسی فاصله دارد. کوکب درخشان‌ترین ستاره در کاسه‌ی دب اصغر است و حدود سه برابر خورشید جرم دارد. کوکب یا بتا خرس کوچک پس‌ از ستاره‌ی قطبی، دومین ستاره‌ی درخشان دب اصغر است و چندین هزار سال پیش با عنوان ستاره‌ی قطب شمال شناخته می‌شد. کوکب گاهی اوقات نگهبان قطب نیز نامیده می‌شود، زیرا به نظر می‌رسد که به دور ستاره‌ی قطبی می‌چرخد.

• فرقد یا گاما خرس کوچک: تقریباً ۴۸۷ سال نوری از ما فاصله دارد و جرمش درحدود ۵ برابر خورشید است. این ستاره بسیار سریع درحال چرخش است و سرعت چرخشی‌اش حدود ۱۸۰ کیلومتر در ثانیه تخمین زده شده است. شعاع آن ۱۵ برابر خورشید و ۱۱۰۰ برابر از خورشید درخشان‌تر است.

• ییلدون یا دلتا خرس کوچک: یک کوتوله‌ی سفید رشته اصلی است که تقریباً ۱۸۳ سال نوری از زمین فاصله دارد. قدر ظاهری این ستاره ۴٫۳۵ است. نام این ستاره از کلمه‌ی ترکی «ییلدیز» به معنای ستاره گرفته شده است.

• اخفی‌الفرقدین یا زتا خرس کوچک: تقریباً ۳۸۰ سال نوری از ما فاصله دارد و جرمش به حدود ۳٫۵ برابر خورشید می‌رسد. این ستاره بسیار سریع، با دوره‌ای ۱٫۵ روزه می‌چرخد و احتمال دارد که ستاره‌ای متغیر باشد؛ اما برای تایید آن به تحقیقات بیشتر نیاز است.

• انور‌الفرقدین یا اتا خرس کوچک: یک ستاره‌ی کوتوله رشته اصلی با جرم حدود ۱٫۴ خورشید است که ۹۷٫۳ سال نوری از زمین فاصله دارد. به‌نظر می‌رسد همجوشی هیدروژنی این ستاره قبلا متوقف شده یا در آستانه‌ی توقف قرار دارد.

• اپسیلون خرس کوچک: ۳۴۵ سال نوری از زمین فاصله دارد و جرم آن حدود ۳٫۵ برابر خورشید است. اپسیلون خرس کوچک ستاره‌ای دوتایی است (به بهترین شکل با طیف‌نگار دیده می‌شود) که در آن، ستارگان با دوره‌ای تقریبا ۳۹٫۵ روزه یکدیگر را پنهان می‌کنند.

مهدی جوان بخت

داستان صورت‌های فلکی؛ از افسانه تا تاریخ

مطالعه '28

بیشتر مردم احتمالا هرگز دب اصغر را ندیده‌اند، زیرا بیشتر ستارگان این صورت فلکی به‌قدری کم‌نور هستند که نمی‌توان آن‌ها را در آسمان‌های آلوده به نور مشاهده کرد. دب اصغر در فاصله‌ی بسیار زیادی از کهکشان راه شیری قرار دارد و در اعماق آسمان هیچ جرم درخشانی ندارد. مشاهده‌ و تشخیص صورت فلکی دب اصغر در آسمان به‌طور سنتی برای ناوبری، به‌ویژه برای دریانوردان مهم بوده است.

دب اصغر پنجاه‌و‌ششمین صورت فلکی آسمان است و در آسمان شمالی مساحتی برابر با ۲۵۶ درجه مربع را اشغال می‌کند. این صورت فلکی در چارک سوم نیم‌کره شمالی (NQ3) قرار دارد و در عرض‌های جغرافیایی بین +۹۰ تا -۱۰ درجه مشاهده می‌شود. صورت‌های فلکی زرافه، قیفاووس و اژدها در همسایگی دب اصغر قرار دارند.

اگر بخواهیم از تهران موقعیت مکانی دقیق دب اصغر را مشاهده کنیم، این صورت فلکی در عرض جغرافیایی ۳۵٫۶۹°N و طول جغرافیایی ۵۱٫۴۲°E قرار دارد.

• در نجوم اینوئیت، سه ستاره‌ی درخشان قطبی، کوکب و فرقد به نام نوتوئیتوت (Nuutuittut) شناخته می‌شدند، یعنی هیچ‌وقت حرکت نمی‌کنند. اگرچه این اصطلاح به صورت مفرد بیشتر برای اشاره به ستاره‌ی قطبی استفاده می‌شود.

• در نجوم چینی، ستارگان اصلی دب اصغر به دو ستاره‌ی گوچِن (آرایه منحنی) و بیجی (قطب شمال) تقسیم می‌شوند.

• مخفف سه‌حرفی این صورت فلکی، در سال ۱۹۲۲ توسط اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی «UMi» نامیده شد.

• دب اصغر پیش‌از آنکه با این نام معروف بشود، به عنوان دم سگ یا سینوسورا شناخته می‌شد.

• دب اصغر در غرب با صورت فلکی زرافه و اژدها و در شرق با قیفاووس هم مرز است.

• ملاقه‌ی کوچک که از هفت ستاره‌ی اصلی تشکیل شده، صورت‌واره‌ای در صورت فلکی دب اصغر است؛ اما گاهی‌اوقات معادل همان دب اصغر در نظر گرفته می‌شود

یکی از باورهای رایج این است که دب اصغر توسط تالس، فیلسوف و منجم یونانی از مکتب مَلَطی که بین سال‌های ۶۲۵ تا ۵۴۵ پیش‌از میلاد می‌زیست، کشف شد؛ اما ممکن است تالس صرفاً این صورت فلکی را به یونانیان معرفی کرده باشد. تالس فنیقی‌تبار بود و فنیقی‌ها اغلب از دب اصغر برای جهت‌یابی استفاده می‌کردند، زیرا این صورت فلکی در نزدیکی قطب شمال قرار دارد و همواره راهنمای خوبی برای هدایت به سمت شمال بوده است. به همین دلیل، یونانیان باستان این صورت فلکی را «فنیقی» می‌نامیدند.

الهه رئا، مادر زئوس، پس‌از تولد زئوس او را در جزیره‌ی کرت پنهان کرد تا او را از کشته‌شدن توسط پدرش کرونوس که به دلیل اعتقاد به یک پیشگویی قدیمی از سرنگونی توسط فرزندانش می‌ترسید، محافظت کند. کرونوس پنج تن از فرزندانش را پس‌از تولد بلعید، اما رئا او را فریب داد تا پس‌از تولد زئوس به جای او سنگی را ببلعد. در نهایت، پیشگویی قدیمی توسط زئوس به حقیقت پیوست و او با سرنگون‌کردن پدرش، برادرانش پوزئیدون و هادس و خواهران هرا، هستیا و دمتر را آزاد کرد و فرمانروای ایزدهای المپ شد.

اسطوره‌ی دوم، افسانه‌ی آرکاس پسر زئوس و یک پری به نام کالیستو است. در این افسانه دب اصغر نشان‌دهنده‌ی آرکاس است. کالیستو در محضر الهه آرتمیس (ایزدبانوی شکار) سوگند پاکدامنی و عفت یاد کرده بود، اما بعدها نتوانست در مقابل زئوس مقاومت کند و در نهایت، زئوس و کالیستو صاحب فرزندی به نام آرکاس شدند. وقتی که هرا (ایزدبانوی قدرت زنانه و ازدواج) همسر زئوس متوجه این داستان شد، کالیستو را به خرس تبدیل کرد. کالیستو ۱۵ سال بعدی را به سرگردانی در جنگل‌ها و فرار از شکارچیان گذراند.

پس‌از گذشت سال‌ها، کالیستو با پسرش آرکاس روبه‌رو شد. آرکاس از این خرس بزرگ ترسید و به رویش نیزه کشید، اما زئوس با سرعت وارد عمل شد تا از فاجعه جلوگیری کند. زئوس با ایجاد یک گردباد عظیم، کالیستو و آرکاس را به آسمان فرستاد. در آسمان کالیستو به دب اکبر و آرکاس به دب اصغر تبدیل شد. در نسخه‌ی دیگری از این افسانه، آرتمیس بود که کالیستو را به جرم شکستن سوگند پاکدامنی به خرس تبدیل کرد.

در اسطوره‌های قدیمی‌تر یونانی، گفته می‌شود که هفت ستاره‌ی تشکیل‌دهنده‌ی دب اصغر نمایانگر هسپریدها هستند. هسپریدها، هفت دختر هسپروس و پری‌هایی بودند که در اسطوره‌شناسی یونانی «دختران شب» یا «الهه‌های شب» نامیده می‌شدند. هسپریدها پری‌های مسئول حفاظت از باغ سیب‌های طلایی هرا بودند. این باغ در کوه اطلس، یکی‌از کوه‌های آرکادی قرار داشت و پس‌از پذیرفتن خواستگاری زئوس، از طرف گایا به هرا اهدا شده بود.

پیشتر خواندیم که خرس‌های بزرگ و کوچک آسمان با نام‌های دب اکبر و دب اصغر شناخته می‌شوند. همگی ستارگان تشکیل‌دهنده‌ی این دو صورت فلکی تقریباً همیشه در نیم‌کره شمالی مشاهده می‌شوند. شرقی‌ها، یونانی‌ها، رومی‌ها و بومیان آمریکا این دو خرس را در فرهنگ‌های بومی خود به ارابه، گاوآهن، تابوت و بسیاری از چیزهای دیگر تشبیه کرده‌اند.

تاریخ مکتوب دب اکبر و دب اصغر به هزاران سال پیش باز می‌گردد. در قرن دوم، بطلمیوس در یکی‌از اولین کتاب‌های باقی‌مانده در حوزه‌ی نجوم، دب اکبر و دب اصغر را به عنوان یکی‌از ۴۸ صورت فلکی فهرست کرد. حتی در آثار قدیمی‌تر نیز از این دو یاد شده است، همانطور که در افسانه‌های ایدا و آدراستیا، کالیستو و آرکاس و هسپریدها نیز از این دو صورت فلکی نام برده شده است.

دب اکبر بزرگ‌ترین صورت فلکی شمالی و سومین صورت فلکی بزرگ در آسمان است. دب اکبر یک صورت فلکی شناخته‌شده و قابل‌توجه در بسیاری از فرهنگ‌های بومی دنیا است. این صورت فلکی یکی‌از قدیمی‌ترین صورت‌های فلکی آسمان است و سابقه‌ی آن به دوران باستان باز می‌گردد. نام این صورت فلکی در آثار هومر و کتاب مقدس نیز یاد شده است؛ تعداد بسیاری از داستان‌ها و افسانه‌ها در سراسر جهان، صورت فلکی دب اکبر را با خرس بزرگ آسمان مرتبط می‌دانند.

یکی‌از درخشان‌ترین ستاره‌های صورت فلکی دب اکبر، ستاره‌ی دب اکبر و یکی‌از قابل تشخیص‌ترین ستاره‌های آسمان است که به نام گاوآهن نیز شناخته می‌شود. دب اکبر شامل تعدادی ستاره‌ی برجسته و اجرام معروف در اعماق آسمان است؛ از جمله کهکشان فرفره (M101)، کهکشان مارپیچی مسیه ۸۱، کهکشان ستاره‌فشان مسیه ۸۲ و سحابی جغد یا مسیه ۹۷. در آینده با خرس بزرگ‌تر آسمان بیشتر آشنا خواهیم شد.

همچنین، به یاد داشته باشید که وقتی به ستاره‌ها نگاه می‌کنید، جستجوی صورت‌های فلکی که دیگران نیز آن‌ها را تشخیص می‌دهند بسیار سرگرم‌کننده است؛ اما وصل‌کردن ستاره‌ها به یکدیگر و خلق الگوهای خیالی از آن هم جالب‌تر است.