نگاه نزدیک فضاپیمای ناسا به آتشفشانی‌ترین جسم منظومه شمسی پس از ۲۰ سال

آیو جهانی است که دست‌کم در منظومه شمسی شبیه هیچ جسم دیگری نیست. فوران‌ها از ۴۰۰ آتشفشان فعال، این قمر سیاره مشتری را به‌طور دائم زیر و رو می‌کنند. فضاپیمای جونو ناسا درطول پنجاه‌وهفتمین پرواز خود از کنار مشتری، بیش از هر ماموریت دیگر انجام‌شده در طول دو دهه‌ی گذشته، به آیو نزدیک شد.

شنبه ۳۰ دسامبر ۲۰۲۳ (۹ دی)، جونو از فاصله‌ی تقریبا ۱۵۰۰ کیلومتری آیو، آتشفشانی‌ترین جسم منظومه شمسی گذر کرد و موفق شد تصاویری خیره‌کننده از این قمر به ثبت برساند. تنها باری که یک فضاپیما به آیو نزدیک شد، در سال ۲۰۰۱ بود؛ وقتی کاوشگر گالیله‌ی ناسا از ارتفاع تقریبا ۱۸۱ کیلومتری برفراز قطب جنوب آیو پرواز کرد.

جونو که در ۵ اوت ۲۰۱۱ پرتاب شد و در ۴ ژوئیه ۲۰۱۶ به مشتری و منظومه‌ی اقمار آن رسید، پس از سفری ۲٫۸ میلیارد کیلومتری، شش عکس از آیو برداشت کرد تا سال ۲۰۲۳ را با موفقیتی بزرگ به پایان برساند. برخی تصاویر سیاه‌وسفید و بعضی رنگی هستند. بااین‌حال، هدف از این گذر نزدیک نه صرفا برداشت عکس‌های خیره‌کننده، بلکه همچنین جمع‌آوری داده‌های مهم در مورد آیو و فعالیت آتشفشانی آن بود.

اسکات بولتون، پژوهشگر اصلی جونو در بیانیه‌ای گفت: «تیم علمی جونو با ترکیب داده‌های پرواز اخیر با مشاهدات قبلیمان، چگونگی تغییر آتشفشان‌های آیو را مطالعه می‌کند. ما می‌خواهیم دریابیم که فوران‌ها هر چند وقت یک‌بار اتفاق می‌افتند و چقدر درخشان و داغ هستند، جریان گذاره چگونه تغییر می‌کند و چگونه فعالیت آیو با جریان ذرات باردار در مغناطیس‌کره‌ی مشتری مرتبط است.»

ناسا برخی از عکس‌های شگفت‌انگیز از آیو را در حساب کاربری خود در ایکس به اشتراک گذاشته است. این سازمان در توضیحات یکی از تصاویر تک‌رنگ نوشت: «ابزار جونوکم در ماموریت جونو ما، درجریان مواجهه‌ی نزدیک خود با آیو، ۶ تصویر از این قمر مشتری برداشت کرد. این منظره‌ی سیاه‌وسفید از ارتفاع تقریبا ۲۵۰۰ کیلومتری گرفته شده است.»

آیو جایگاه خود به‌عنوان آتشفشانی‌ترین جسم منظومه شمسی را در نتیجه‌ی گرانش عظیم مشتری، پرجرم‌ترین سیاره‌ی منظومه شمسی، به علاوه تاثیرات گرانشی سایر اقمار همسایه‌ی خود ازجمله اروپا، گانیمد و کالیستو به دست آورده است.

مشتری و قمرهایش با نیروهای عظیم کشندی خود بر آیو فشار وارد می‌کنند. این نیروهای فوق‌العاده عظیم می‌توانند سطح آیو را چنان خم کنند که تا ارتفاع تقریبا صد متری بالا و پایین برود. چنین وضعیتی موجب می‌شود که آیو با وجود داشتن اندازه‌ای تقریبا در حد ماه زمین، پوشیده از صدها آتشفشان فعالی باشد که گدازه‌ها را تا ده‌ها کیلومتر بالاتر از سطح پرتاب می‌کنند.

برخی از ذرات پرتاب‌شده از جو رقیق و بدون آب قمر می‌گریزند و سپس در دام میدان‌های مغناطیسی مشتری می‌افتند. ذرات درنهایت چنبره‌ای داغ از پلاسما را در اطراف غول گازی تشکیل می‌دهند و بر کل منظومه‌ی مشتری اثر می‌گذارند. درنتیجه، داده‌هایی که فضاپیمای جونو جمع‌آوری کرده است، برای دانشمندان سیاره‌شناس بسیار ارزشمند هستند.

جونو به زودی دوباره از کنار آیو پرواز خواهد کرد. این فضاپیما در دوم فوریه (۱۳ بهمن) بار دیگر به فاصله‌ی تقریبا ۱۵۰۰ کیلومتری از سطح آتشفشانی قمر مشتری خواهد رسید. این گذرهای نزدیک در آینده از فواصل بیشتر تکرار خواهند شد؛ به‌طوری که جونو در پرواز نهایی خود درحدود ۱۰۰هزار کیلومتر از آیو فاصله خواهد داشت.

جونو پس از واپسین گذر نزدیک، در سپتامبر ۲۰۲۵ به پایان ماموریت تمدیدشده‌ی خود خواهد رسید (ماموریت اصلی این کاوشگر در ژوئیه‌ی ۲۰۲۱ به پایان رسید). در آن زمان، فضاپیما عمداً در جو مشتری سقوط خواهد کرد و ۹ سال ماجراجویی پرفراز و نشیب برای مطالعه‌ی غول گازی و قمرهایش را به فصل آخر خواهد رساند.

کاتالوگ کامل تصاویر خام برداشت‌شده از آیو در دسامبر ۲۰۲۳ در وب‌سایت ماموریت جونو در دسترس است.