ماه گرفتگی چیست؟ همه‌چیز درباره خسوف

شاید با خورشیدگرفتگی یا کسوف آشنا باشید. پدیده‌ای که در آن ماه از دید ما، از مقابل خورشید می‌گذرد و آن را مسدود می‌کند. اما در طول ماه‌گرفتگی یا خسوف چه اتفاقی می‌افتد، ماه‌گرفتگی بعدی چه زمانی رخ می‌دهد و چگونه می توانیم آن را ببینیم؟

زمانی که خورشید، زمین و ماه در یک راستا قرار می‌گیرند، سایه زمین که به واسطه‌ی نور خورشید ایجاد می‌شود روی ماه می‌افتد. این پدیده باعث می‌شود که ما روی زمین، ماه را با تغییرات عجیب و غیرعادی مشاهده کنیم. بنابراین اگر در هنگام خسوف روی ماه می‌ایستادید، می‌دیدید که زمین جلوی نور خورشید را گرفته است.

علت خسوف به دو عامل قرارگیری زمین بین خورشید و ماه و زاویه‌های مداری بستگی دارد. برای وقوع خسوف، باید زمین بین خورشید و ماه قرار گیرد. در این حالت، نور خورشید نمی‌تواند به طور مستقیم به ماه برسد و سایه زمین روی آن می‌افتد.

بسته به تصویر سایه زمین روی ماه، سه نوع ماه‌گرفتگی وجود دارد:

• ماه‌گرفتگی کامل: سایه زمین کاملا روی سطح ماه می‌افتد. مقداری از نور خورشید که از جو زمین می‌گذرد، به سطح ماه می‌رسد و نور کمی را روی آن منعکس می‌کند. در این نوع خسوف، رنگ‌های با طول موج کوتاه‌تر (آبی و بنفش) راحت‌تر از رنگ‌هایی با طول موج‌های بلندتر (مانند قرمز و نارنجی) پراکنده می‌شوند. بنابراین ماه قرمز رنگ یا نارنجی به‌نظر می‌رسد.
• ماه‌گرفتگی جزئی: در طول ماه‌گرفتگی جزئی، هم‌ترازی ناقص خورشید، زمین و ماه باعث می‌شود تنها بخشی از ماه وارد سایه زمین شود. در این نوع خسوف گویی زمین درحال گاز گرفتن سطح ماه است. به گفته ناسا اینکه چقدر از این گزش را می‌بینیم بستگی به همسویی خورشید، زمین و ماه دارد.
• ماه گرفتگی نیم‌سایه‌ای: قسمت بیرونی و ضعیف سایه زمین روی سطح ماه می‌افتد. این نوع ماه‌گرفتگی به اندازه دو ماه‌گرفتگی دیگر برجسته نیست و دیدن آن دشوار است.
• ماه‌گرفتگی سلنلیون: این ماه‌گرفتگی که خسوف افقی نیز نامیده می‌شود، هنگامی اتفاق می‌افتد که خورشید و ماه‌گرفتگی را بتوان همزمان مشاهده کرد. این رویداد را می‌توان قبل از غروب خورشید یا پس از طلوع آن مشاهده کرد؛ زمانی که هر دو جرم بالای افق‌های مخالف آسمان ظاهر می‌شوند. سلنلیون در طول هر ماه‌گرفتگی کامل رخ می‌دهد و تنها تجربه‌ی ناظر زمینی است.

در طول ماه گرفتگی کامل، سطح ماه به رنگ قرمز زنگ‌زده در می‌آید و لقب «ماه خونین» را به خود اختصاص می‌دهد. این ظاهر قرمز رنگ در اثر تعامل نور خورشید با جو زمین ایجاد می‌شود.

زمانی که نور خورشید به زمین می‌رسد، جو ما نور را در طول موج‌های مختلفی پراکنده و فیلتر می‌کند. به نقل از اسپیس‌دات‌کام، طول موج‌های کوتاه‌تر مانند نور آبی به بیرون پراکنده می‌شوند، درحالی‌که طول‌موج‌های بلندتر مانند قرمز از جو عبور می‌کنند. هنگامی که ماه در طول خسوف کامل از جو زمین عبور می‌کند، نور قرمز به‌طور غیرمستقیم روی سطح تاریک ماه منعکس و از دید ناظران زمینی ظاهر آن قرمز خونین دیده می‌شود.

به گفته دانشمندان ناسا، رنگ طلایی، نارنجی، قرمز یا قهوه‌‌ای ماه در طول ماه‌گرفتگی کامل به میزان گرد و غبار و سایر ذرات موجود در جو زمین بستگی دارد. سایر عوامل جوی مانند دما و رطوبت نیز بر ظاهر ماه در هنگام ماه‌گرفتگی تأثیر می‌گذارد.

هر زمان که خورشید و ماه با زمین در یک راستا قرار می‌گیرند، کشش آن‌ها به اثرات جزر و مد می‌افزاید. از آنجایی‌که ماه‌گرفتگی فقط در ماه کامل رخ می‌دهد، جزر و مد در این زمان بیشتر است.

اما هیچ مدرکی وجود ندارد که اذعان کند ماه‌گرفتگی روی انسان تأثیر فیزیکی دارد. خسوف تنها می‌توانند اثرات روان‌شناختی را ایجاد کنند که علت آن اعتقادات افراد و اقداماتی است که به دلیل آن باورها انجام می‌دهند.

انسان‌ها در گذشته از خسوف می‌ترسیدند؛ زیرا به‌نظر می‌رسید به دو منبع اصلی آسمانی که در زندگی آنها مهم هستند، یعنی خورشید و ماه آسیب می‌زند. اما هر فرهنگی نسبت به وقوع آن واکنش متفاوتی نشان داده است. بیشتر فرهنگ‌ها، داستان‌های مفصلی درمورد دلایل وقوع خسوف‌ها و روش‌هایی برای کمک به خورشید و ماه در هنگام خسوف دارند. مقایسه این افسانه‌ها بینش‌های ارزشمندی درمورد تفکر تمدن‌های مختلف ارائه می‌دهد.

اکثر فرهنگ‌ها ماه‌گرفتگی را بلعیده شدن ماه توسط حیوانات می‌دانستند. این حیوان در مصر خروس بود، در مایاها جگوار و در چینی‌ها نیز یک وزغ افسانه‌ای سه پا تصور می‌شد. آنها با پرتاب سنگ و نفرین آن را بدرقه می‌کردند.

از نظر نجومی، ماه‌گرفتگی پدیده‌ای نسبتاً رایج است و هر سال حدود سه ماه‌گرفتگی رخ می‌دهد. طبق گزارش وبسایت تایم‌اند‌دیت، تقریباً ۲۹٪ از ماه‌گرفتگی‌ها کامل هستند. بنابراین به‌طور متوسط، هر ۲٫۵ سال یک‌بار می‌توان یک ماه‌گرفتگی کامل مشاهده کرد.

ماه‌گرفتگی‌ها معمولاً چندساعت طول می‌کشند و مدت زمان تاریکی کامل ماه بین سی دقیقه تا بیش از یک ساعت است. این رویداد راحت‌تر از خورشیدگرفتگی مشاهده می‌شود، زیرا هر ناظری که ماه در بالای افق او قرار دارد، می‌تواند با چشم غیرمسلح آنها را مشاهده کند. علاوه‌بر این خورشیدگرفتگی کامل حداکثر هفت دقیقه و نیم دقیقه طول می‌کشد؛ این تفاوت ناشی از قطر بسیار کوچک‌تر ماه نسبت به خورشید است.

با وجود اینکه قمر زمین هر ماه یک‌بار کامل می‌شود، ما هر ماه شاهد خسوف نیستیم. علت آن این است که مدار ماه به دور زمین، در یک صفحه مسطح نیست و زاویه آن در حدود پنج درجه است. بنابراین هنگامی که ماه، زمین را دور می‌زند، از بالا یا زیر سایه آن عبور می‌کند.

ماه‌گرفتگی یکی از ساده‌ترین رویدادهای رصدی آسمان است. برای تماشای آن کافی است به سادگی بیرون بروید، به آسمان نگاه کنید و لذت ببرید! تقریباً همه افراد در سمت شب زمین می‌توانند ماه‌گرفتگی کامل را ببینند. به همین دلیل، اکثر مردم شانس بیشتری برای دیدن ماه‌گرفتگی نسبت به خورشید‌گرفتگی کامل دارند.

برای تماشای خسوف به تلسکوپ یا تجهیزات خاص دیگری نیاز ندارید. با این‌حال، دوربین‌های دوچشمی یا تلسکوپ‌های کوچک برای مشاهده جزئیات سطح آن می‌تواند جالب باشد.

دانشمندان نیز دوست دارند ماه‌گرفتگی را تماشا کنند. آنها طی تاریخ، از آنچه در ماه‌گرفتگی کامل رخ می‌دهد، علم بسیار خوبی به‌دست آورده‌اند. بسیاری از دانسته‌های کنونی ما از مطالعه ماه و خورشید طی گرفتگی به‌دست آمده‌اند.

در زمان‌های قدیم خسوف‌ها علاوه‌بر داستان‌های تخیلی و ایجاد وحشت بین مردم، سوالات زیادی را درباره‌ی هندسه منظومه شمسی برانگیختند. چه‌چیزی باعث می‌شود ماه و خورشید ناپدید شوند؟ چه الگویی در این اتفاق وجود دارد؟ همین باعث شد که یونانیان باستان با مطالعه‌ی سایه‌ی زمین روی ماه استنباط کنند که زمین کروی است. «آریستارخوس ساموسی» نیز در قرن سوم پیش از میلاد با استفاده از پیش‌بینی ماه‌گرفتگی، قطر ماه را تخمین زد.

رنگ ماه می‌تواند به ما اطلاعاتی درباره شرایط جوی روی زمین و آلودگی ارائه دهد. تجزیه و تحلیل نور شکسته‌شده‌ی جو زمین در طول ماه‌گرفتگی که موجب ماه خونین می‌شود، نشان داد اوزون اتمسفر در لایه‌ای بین ۵۰ تا ۸۰ کیلومتر بالاتر از سطح زمین محدود شده است.

امروزه مطالعه‌ی ماه طی خسوف کاربرد زیادی ندارد. به‌نظر می‌رسد ما هرچه را که لازم بوده است، از آن‌ها آموخته‌ایم و مطالعات دیگر نیز با وجود ماهواره‌ها آسان‌تر شده‌اند. اکنون تنها اهمیت این رویداد، فرهنگی و بصری است.

در اکثر سال‌های تقویمی دو ماه‌گرفتگی وجود دارد. در بعضی سال‌ها یک یا سه خسوف وجود دارد و برخی سال‌ها نیز هیچ اتفاقی نمی‌افتد. ناظری که در مکان یکسان باقی می‌ماند، در صورت ابری‌نبودن آسمان می‌تواند ۱۹ یا ۲۰ ماه گرفتگی را در ۱۸ سال ببیند.

در طول آن دوره ممکن است سه یا چهار خسوف کامل و شش یا هفت خسوف جزئی از ابتدا تا انتها قابل مشاهده باشند. احتمال دارد پنج خسوف کامل و چهار یا پنج خسوف جزئی نیز تاحدی قابل مشاهده باشند. همه‌ی این اعداد را می‌توان از هندسه‌ی خسوف‌ها به‌دست آورد.

هندسه خسوف‌ها شامل سه اجزای زمین، خورشید و ماه است. مراحل هندسی دو نوع ماه‌گرفتگی کامل و جزئی را دربر می‌گیرند. ستاره‌شناسان با درنظر گرفتن اصول هندسی و زوایای بین سه جسم، زمان وقوع خسوف‌ها را پیش‌بینی می‌کنند.

بررسی الگوهای تکراری وقوع ماه‌گرفتگی در گذشته و استفاده از نرم‌افزارهای نجومی نیز برای اطلاع از زمان خسوف بعدی می‌توانند مفید باشند.

در جدول زیر می‌توانید اطلاعات پنج ماه‌گرفتگی آینده را با جزئیات دیگر بررسی کنید.