قطعی اینترنت، موج ناامیدی و میل به مهاجرت

اقتصاد ایران در سال‌های اخیر ضربه‌های متعددی را از جبهه‌های گوناگون دریافت کرده است. تحریم و فشارهای بین‌المللی، در کنار چالش‌های قدیمی اقتصاد مبتنی بر نفت، دوران خوبی را برای فعالان اقتصادی ایران و مردم، رقم نزد. با وجود تمام مشکلات موجود، مهاجرت که عموما به‌عنوان چالش اصلی نیروی انسانی در ایران تصور می‌شد، به‌خاطر برخی فرصت‌های پیش‌آمده در فضای اقتصاد مدرن، حداقل تاحدودی از ذهن نیروی جوان دور شده بود.

حال پس از حوادث اخیر کشور که با قطعی گسترده‌ی اینترنت به مدت چندین روز همراه بود، به‌نظر می‌رسد مهاجرت در حال تبدیل شدن به برنامه‌ی نیروی کارآفرین و نخبه‌ی کشور است. جدیدترین آمار گوگل ترندز در ایران، حکایت از حقیقتی نگران‌کننده دارد که شاید بی‌ربط با قطعی اینترنت در روزهای اخیر نباشد.

جست‌وجوی کلمه‌ی مهاجرت در ابزار گوگل ترندز و بررسی روند تغییرات آن در ماه‌های گذشته نشان می‌دهد که ایرانیان پس از وصل شدن اینترنت جهانی، این عبارت را با نرخ بالایی جست‌وجو کرده‌اند. باتوجه به اینکه هنوز اتصال اینترنت در تمامی نقاط کشور برقرار نیست و اینترنت داده‌ی موبایل نیز در روزهای گذشته رفته رفته در حال اتصال است، شاید بتوان انتظار افزایش جست‌وجو را در روزهای آتی و اتصال احتمالی تمام مناطق، داشت.

استفاده از موتورهای جست‌وجو برای پیدا کردن راهکارهای گوناگون، مطالعه، دریافت مشاوره و دریافت خدمات، در جامعه‌ی امروز ایران رویکردی مرسوم محسوب می‌شود. باتوجه به آمارهای اخیر که نرخ نفوذ اینترنت در ایران را ۹۰ درصد بیان می‌کند، می‌توان با تقریبی دقیق، رفتارهای جست‌وجویی را آماری مناسب از رفتارهای مردم کشور دانست. به‌عنوان مثال قرار داشتن همیشگی کلمه‌هایی مانند «دانلود» و «فیلم» در بالای فهرست گوگل ترندز ایران، نشان از محبوبیت بالای محتوای صوتی و تصویری در میان جامعه‌ است. ازطرفی، افزایش جست‌وجوی یک واژه نیز نشان‌گر تغییر رویکرد یا افزایش تمایل مردم به یک موضوع خاص خواهد بود.

افزایش نگران‌کننده‌ی جست‌وجوی کلمه‌ی مهاجرت در هفته‌ی گذشته

مهاجرت، از سال‌ها پیش یکی از چالش‌های اصلی نیروی انسانی در ایران محسوب می‌شد. بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، تنها راه پیشرفت را ادامه‌ی تحصیل و اشتغال در کشورهای خارجی می‌بینند. کافی است نگاهی به آمار مهاجرت فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های برتر همچون «دانشگاه صنعتی شریف» داشته باشید تا از وخامت اوضاع و تمایل شدید جوانان متخصص به ترک کشور، مطلع شوید. ازطرفی، تغییر در شرایط سیاسی و حتی دشوارتر شدن مهاجرت در سال‌های اخیر نیز تأثیر زیادی بر تمایل آن‌ها و نرخ مهاجرت نداشته است.

توضیحات بالا تاحدودی نشان می‌دهد که تمایل به ترک وطن و تصور پیشرفت بالا در کشورهای خارجی، همیشه در میان ایرانیان وجود داشته است. با وجود تغییرات نوسانی که برخی اوقات به‌خاطر شرایط گوناگون ایجاد می‌شوند، مهاجرت همیشه گزینه‌ای قابل تأمل برای اقشار گوناگون جامعه تصور می‌شود و افزایش شرکت‌های مشاوره‌ای دراین‌زمینه و پرسود شدن کسب‌وکار وکلای مهاجرت، گواهی بر این ادعا خواهد بود. با این اوصاف، شاید افزایش جست‌وجوی کلمه‌ی «مهاجرت» به محض اتصال مجدد اینترنت در روزهای اخیر، زنگ هشداری جدی برای تصمیم‌گیران حوزه‌ی اجتماع و نیروی انسانی باشد.

در سال‌های گذشته، بخش جدیدی از اقتصاد کشور که تمرکز خود را بر نیروی جوان و متخصص معطوف کرده بود، علاوه بر ادامه‌ی حیات، رشد مناسبی را هم تجربه کرد. در همین چند سال گذشته شاهد پیشرفت قابل‌توجه بسیاری از کسب‌وکارهای نوپا بودیم که گویی در برابر شرایط پیش‌آمده، نبرد می‌کنند. امیر ناظمی، معاون وزیر و رئیس سازمان فناوری اطلاعات ایران در سخن‌رانی‌ها و مصاحبه‌های متعدد، همیشه صحبت از رشد اقتصاد در حوزه‌ی فناوری اطلاعات داشته است. حوزه‌ای که طبق گفته‌ی او، برخلاف رشد ۹/۶- درصدی اقتصاد ایران در سال گذشته، رشد ۶/۴ درصد را ثبت کرد.

اگر علاقه‌مند به داستان و سرگذشت و جزئیات اطلاعاتی شرکت‌های فعال در حوزه‌ی فناوری باشید، در بسیاری از نمونه‌های داخلی، مدیران رده‌بالا و بنیان‌گذارانی را پیدا می‌کنید که فعالیت در ایران را به مهاجرت ترجیح داده‌اند. بسیاری از آن‌ها حتی پس از تحصیل و چند سال فعالیت در اقتصاد بین‌المللی، فضای استارتاپی ایران را برای رشد مناسب دیدند و به وطن بازگشتند. درست یا غلط، فراموش نکنید که اقتصاد بین‌المللی و (مثلا) فعالیت در سیلیکون‌ولی، برای بسیاری حکم آرمان‌شهر را دارد و ترک آن از سوی بسیاری از جوانان، نشانه‌ی بسیار مثبتی برای فضای اقتصادی محسوب می‌شود.

اقتصاد، خواه‌ ناخواه جریانی تأثیرگذار بر جامعه محسوب می‌شود. درواقع سلامت اقتصاد می‌تواند روی جنبه‌های بی‌شماری از سلامت جامعه تأثیر بگذارد. مردمی که رشد اقتصادی را در بخش‌هایی هرچند کوچک در اطراف خود می‌بینند، با امید بیشتری به آینده، فعالیت می‌کنند. به‌علاوه جوانانی که فرصت‌های رشد اقتصادی را در وطن خود مشاهده کنند، شاید چالش‌های دیگر سیاسی و اجتماعی و شخصی را نادیده بگیرند و به امید بهره‌برداری از همین فرصت‌ها، مهاجرت را از اولویت اول خود خارج کنند.

فناوری در سال‌های اخیر نقوذ قابل‌توجهی به زندگی ایرانیان داشت و به‌نوعی آن‌ها را با سبک مدرن‌تر و جهانی‌تری از زندگی آشنا کرد. سرویس‌های متعدد اینترنتی، نیازهای مردم را با سرعت و کیفیت بالاتری برطرف می‌کردند و به‌مرور، خودشان به نیازی دائمی تبدیل شدند. درواقع ما دیگر نمی‌توانستیم زندگی روزمره را بدون سرویس‌های اینترنتی تصور کنیم که بسیاری از آن‌ها، توسط نیروهای متخصص و جوان داخلی توسعه یافتند؛ نیروهایی که ماندن در وطن را به مهاجرت ترجیح داده بودند.

قطعی اینترنت، رخدادی بود که کاربران قدیمی‌تر این دهکده‌ی جهانی در ایران، با آن ناآشنا نبودند. ما در سال‌های گذشته، شاهد اتفاق‌های مشابه متعددی بودیم که به دلایل گوناگون از چالش‌های زیرساختی یا شرایط امنیتی، پیش آمدند. درنتیجه، در ساعت‌های ابتدایی هفته‌ی گذشته که قطعی گسترده‌ای در سرتاسر کشور رخ داد، بسیاری از مردم و کارشناسان تصور کردند که مشکل به‌زودی حل می‌شود و جریان عادی اطلاعات، برقرار خواهد شد. منتهی رخداد اخیر، تفاوت‌های عمده‌ای با گذشته داشت.

قطعی گسترده‌ی اینترنت در ایران نزدیک به یک هفته به طول انجامید؛ یک هفته‌ای که احساسات بسیاری از مردم و خصوصا نیروی کار جوان را تحت تأثیر قرار داد. اغلب آن‌ها که با انوع اغتشاش و ایجاد ناامنی در کشور مخالف بودند، دلیلی بر ادامه‌دار بودن قطعی ارتباط با شبکه‌ی جهانی نمی‌دیدند. به‌علاوه ناتوانای در برقراری ارتباط‌های متداول (که به‌نوعی به ارتباط سنتی جامعه‌ی امروز بدل شده است)، شرایط را بیش‌از‌پیش برای آن‌ها وخیم می‌کرد.

مجموع شرایط بالا، موجی از ناامیدی را خصوصا در میان نیروی متخصص و جوان کشور به راه انداخت. آن‌ها به یک‌باره با شرایطی روبه‌رو شده بودند که بدون اطلاع قبلی،‌ کسب‌وکارشان را با اختلال جدی مواجه کرده بود و هیچ راهی هم برای رفع چالش‌های آن نداشتند. نیروی متخصصی که خود را برای حل بسیاری از چالش‌های فنی و بازاریابی و سیاسی بازار محل فعالیتش آماده کرده بود، با سدی روبه‌رو شد که هیچ راهی برای عبور از آن نداشت. درنهایت جریانی که نیم دهه‌ی گذشته، نقش مهمی در تزریق امید به جامعه‌ای ایرانی ایفا کرده بود، با تاریکی ناامیدی و بلاتکلیفی روبه‌رو شد و با سرعت بسیار، همین حس را به جامعه‌ی اطراف خود منتقل کرد.

نیروی کار متخصص و جوان، همان بازوی محرکی است که در سال‌های گذشته، رشدی را رقم زد که به گواه بسیاری از مسئولان، باتوجه به شرایط موجود، خارق‌العاده محسوب می‌شود. اگر افزایش جست‌وجوی مردم و همین نیروی متخصص درباره‌ی «مهاجرت» را نشانی از تصمیم جدی آن‌‌ها برای ترک وطن بدانیم، ابعاد نگرانی را بیشتر درک خواهیم کرد. اگر این نیروی متخصص، امروز جایی به جز ایران را برای پیشرفت خود در نظر بگیرد، چه کسی مسئولیت پیشرفت‌های آتی را در کشور بر عهده خواهد گرفت؟ بدون شک نیروی انسانی و سرمایه دو فاکتور اصلی پیشرفت و توسعه در یک کسب‌وکار هستند، از این‌رو نبود یکی از دو عامل توسعه را بسیار کند، سخت و بعضا ناشدنی می‌کند. این در حالی است که در حال حاضر بسیاری از مدیران جوان کسب‌وکارها، نبود نیروی متخصص و نیمه‌متخصص را یکی از دغدغه‌های روزانه‌ی خود می‌دانند، حال فرض کنید که بخشی از همین افرادی که نقشی مثبت در اقتصاد دیجیتال بازی می‌کنند، از کشور رفته و مشکل کمبود نیروی متخصص بیش‌ازپیش خودنمایی کند. 

اگر نیروی کاری که بسیاری از کسب‌وکارها مدرن امروزی را توسعه داد، از کشور خارج شود، آیا دیگر می‌توان آماری همچون رشد اقتصادی مثبت را انتظار داشت یا باید مجددا رویکردی کاملا متمرکز بر نفت را متصور شد؟ کافی است نگاهی کلی به شرکت‌های موفق نوپا مانند دیجیکالا، اسنپ، تپ‌سی و بسیاری نمونه‌های دیگر داشته باشید تا اشتغال‌زایی مستقیم و غیرمستقیم آن‌ها را درک کنید. کسب‌وکارهایی که موج جدیدی از امید را به جامعه‌ی جوان کشور تزریق کردند و موفقیت آن‌ها، باعث شکل‌گیری حرکتی عظیم در همه‌ی بخش‌های اقتصادی شد. اکنون نیروی انسانی حاضر در همین کسب‌وکارها،‌ مهاجرت را به‌عنوان گزینه‌ای جدید در پیش روی خود می‌بیند که به‌هرحال باید زنگ خطر را برای بسیاری از مردم و مسئولان، به صدا دربیاورد.

به‌طور حتم محاسبه‌ی ضرر و زیان‌های کمی وارد شده به جامعه‌ی کشور طی روزهای قطع شدن اینترنت در شرایط فعلی اقتصادی خود نکته‌ای مهم و غیرقابل اجتناب است، اما باید به ضررهایی که در چارچوب اعداد نمی‌گنجند نیز توجه کرد، چه بساکه چنین ضررهایی هزینه‌ای بسیار سنگین‌ داشته و بعضا غیرقابل جبران باشد.