شبکه ملی اطلاعات چیست و چه کاربردی دارد؟

تعریفی که می‌توان از شبکه ملی اطلاعات بعد از خواندن حداقل ۳ سند مصوب شده از سوی شورای عالی فضای مجازی فهمید این است که این شبکه، قرار است زیرساخت ارتباطی داخلی کشور باشد و سرویس‌های مختلف مانند دولت الکترونیکی، سلامت الکترونیکی، قوه قضاییه هوشمند و… به همراه محتوای داخلی روی لایه زیرساخت آن قرار گیرند. دریک کلام اصلی‌ترین مفهومی که «شبکه ملی اطلاعات» براساس این اسناد باید روی آن تمرکز داشته باشد، یک واژه است: استقلال!

اما نظرها در مورد شبکه ملی اطلاعات به‌عنوان یک شبکه داخلی که زیرساخت ارتباطی را پوشش می‌دهد، به دو دسته تعریف متفاوت تقسیم می‌شود. از یک طرف به باور برخی این شبکه به مهم‌ترین ابزار مقاومت ایران دربرابر حمله فناورانه‌ای باید تبدیل شود که با دشمنی‌های سیاسی آن طرف مرزیی‌ها هم درهم پیچیده است و از طرف دیگر به باور بسیاری از کارشناسان و فعالان آزادی بیان، شبکه ملی اطلاعات بزرگ‌ترین گام در راه جداسازی اینترنت ایران از جهان است، که فضای ارتباطات کشور را به نمونه چینی آن نزدیک می‌کند.

قطع اینترنت در آبان ماه سال ۹۸، و از کار افتادن تمام سرویس‌هایی که با کمک اینترنت سرویس می‌دادند و فعال بودن برخی سرویس‌های ایرانی روی شبکه ملی اطلاعات به صورت نصفه و نیمه، کاربران را برای همیشه نسبت به شبکه ملی اطلاعات بد بین کرده است.

شبکه ملی اطلاعات بنا بر تعریف آمده در دو سند تبین الزامات شبکه ملی اطلاعات، تصویب شده در سال ۹۵ و طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات که در سال ۹۹ هر دو توسط شورای عالی فضای مجازی مصوب شد، زیرساخت ارتباطی فضای مجازی کشور است که از سه لایه زیرساخت که بستر شبکه را ایجاد می‌کند، خدمات، شامل ارائه خدمات داخلی مانند دولت الکترونیکی، شهر هوشمند، سلامت الکترونیکی و محتوای داخلی تشکیل شده است.

برای این شبکه الزاماتی هم در نظر گرفته شده که شاید مهم‌ترین‌ آن:

• شبکه‌ای کاملاً مستقل و حفاظت شده نسبت به دیگر شبکه‌ها (از جمله اینترنت) با امکان تعامل مدیریت شده با آن‌ها
• شبکه‌ای با امکان عرضه انواع محتوا و خدمات ارتباطی سراسری برای آحاد مردم با تضمین کیفیت از جمله قابلیت تحرک
• شبکه‌ای با قابلیت برقراری ارتباطات امن و پایدار میان دستگاه‌‌ها و مراکز حیاتی کشور و…
• تکرار مدام تاریخ برای شبکه ملی اطلاعات

ایده اولیه راه‌اندازی این شبکه در سال ۱۳۸۴ تحت عنوان اینترنت ملی و شبکه ملی اینترنت طرح شد و مراحل مطالعاتی آن در دولت نهم انجام شد. سپس در سال ۱۳۸۹ به خاطر حاشیه‌هایی که همین حالا هم وجود دارد، مدیران وزارت ارتباطات دولت دهم نام آن را شبکه ملی اطلاعات گذاشته و این شبکه را قانون برنامه پنجم توسعه گنجاندن تا بتوانند بودجه خوبی هم برایش به دست بیاورند. آن زمان قرار بود این پروژه تا پایان این برنامه و در سال ۱۳۹۵ به پایان برسد. در سال ۱۳۸۹ یعنی تا پایان دولت دهم ضمن اصلاحاتی که در این پروژ ملی دیده شد، مرحله آزمایشی و پایلوت آن نیز انجام شد.

این اتفاق در حالی رخ داد که دولت یازدهم با روی کار آمدن آنچه دولت نهم و دهم انجام داده بود آن را کنار گذاشت و دوباره این شبکه را بازطراحی کرد. الزامات جدید این شبکه توسط شورای عالی فضای مجازی تعیین شد و حتی براساس آن نسخه اولیه آن هم در زمان ریاست محمود واعظی در وزارت ارتباطات دولت یازدهم افتتاح شد.

«مستقل بودن» عبارتی است که بارها در بخش الزامات سند تبیین شبکه ملی اطلاعات به آن اشاره شده است. اینکه شبکه ملی اطلاعات باید متشکل از زیرساخت‌های ارتباطی با مدیریت مستقل کاملاً داخلی باشد یا اینکه شبکه ملی اطلاعات باید شبکه‌ای کاملاً مستقل و حفاظت شده نسبت به دیگر شبکه‌ها (از جمله اینترنت) با امکان تعامل مدیریت ‌شده با آن‌ها باشد. وزارت ارتباطات دولت دوازدهم سعی کرد با آزمایش‌هایی ویژه، مستقل بودن شبکه ملی اطلاعات را به رخ بکشد.

برای نمونه محمد‌جواد آذری جهرمی در حاشیه برنامه خبری، اعلام کرد که برای راست‌آزمایی مستقل بودن شبکه ملی اطلاعات ۱۴۲ آزمایش انجام شده تا اگر اینترنت قطع شد آیا این شبکه و ارائه خدمات روی آن کار می‌کند، که به گفته او هر ۱۴۲ آزمایش موفقیت‌آمیز بوده است. او معتقد بود با زیرساخت‌هایی که برای شبکه ملی اطلاعات فراهم شده آن را به صورت مستقل توسعه داده و امکان ادامه ارائه خدمات کسب‌وکارهای روی این شبکه را هم در صورت قطع اینترنت فراهم کرده است.

چنین ادعایی اما در شرایطی مطرح می‌شود که با هر بار قطعی یا اختلال در شبکه اینترنت بین‌الملل بسیاری از کسب‌وکارهای ایرانی هم امکان ارائه سرویس به کاربران داخلی خود را ندارند؛ برای مثال شهریورماه سال ۹۷ به‌دنبال مشکلات در شبکه زیرساختی کشور و قطع اینترنت، کاربران به مدت یک ساعت امکان استفاده از بسیاری سرویس‌های بانکی داخلی یا سایت‌های خرید و فروش آنلاین را نداشتند. با این شرایط این سؤال مطرح می‌شود که آیا اساساً تصور اینکه شبکه ملی اطلاعات می‌تواند مستقل از اینترنت هم به کار خود ادامه دهد یک تصور واقعی است؟ البته در این زمینه نباید قطع اینترنت آبان ۹۸ که به گفته مدیران وزارت ارتباطات سرویسی از شبکه ملی اطلاعات است را فراموش کرد.

در کنار چیستی و مستقل بودن یا نبودن شبکه ملی اطلاعات، اینکه چه ارگان یا نهادی مسئول راه‌اندازی بخش‌های مختلف این شبکه است نیز مورد مناقشه قرار دارد. براساس سند الزامات شبکه ملی اطلاعات، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مجری این شبکه معرفی شده و مرکز ملی فضای مجازی هم ناظر اجرا و تکمیل این شبکه معرفی شده است. اما در دولت گذشته وزیر ارتباطات و معاونان او در شرکت ارتباطات زیرساخت و سازمان فناوری اطلاعات خود را تنها مجری توسعه لایه زیرساخت‌های شبکه ملی اطلاعات معرفی می‌کردند و بر این باور بودند که در لایه‌های دیگر این شبکه از جمله محتوا هنوز سند مدونی وجود ندارد و وظایف سایر دستگاه در این بخش مشخص نشده است.

اما واقعیت این است که شرایط فعلی و برخی از اظهارنظرها نشان می‌دهد شفاف نبودن وظایف مسئولان راه‌اندازی لایه‌های مختلف شبکه ملی اطلاعات چندان باعث اختلاف بین مرکز ملی فضای مجازی و وزارت ارتباطات روی این شبکه نشده است.

آنچه سبب می‌شود مرکز ملی فضای مجازی ادعای وزارت ارتباطات پیشین را در آن زمان و در زمینه راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات به‌طور کامل قبول نداشته باشد بر سر موضوعی به نام توسعه پیام‌رسان‌ها و جویشگر بومی است که در سند الزامات شبکه ملی اطلاعات نیز روی آن تأکید شده است.

تاکنون دبیر شورای عالی فضای مجازی و دیگر اعضای مرکز ملی فضای مجازی بارها اعلام کرد‌ه‌اند بیش از ۹۰ درصد جست‌وجوی کشور ازطریق گوگل انجام می‌گیرد و نزدیک به ۹۰ درصد پیام‌‌های کاربران در فضای مجازی ازطریق پیام‌رسان‌های تلگرام و واتساپ رد و بدل می‌شود. به باور این مرکز در چنین شرایطی چگونه می‌توان این ادعای را پذیرفت که ۸۰ درصد شبکه ملی اطلاعات براساس سند الزامات این شبکه راه‌اندازی شده است. هم شورای عالی فضای مجازی و هم وزارت ارتباطات دولت پیشین اعلام می‌کردند که یکی از روشن نشدن این موضوع که شبکه ملی اطلاعات تا چه میزان راه‌اندازی شده یا خیر نداشتن معماری برای آن است. به‌دنبال همین اتفاق هم در شهریور سال ۹۹ معماری این شبکه توسط شورا تصویب و برای اجرا به وزارت ارتباطات دولت دوازدهم ابلاغ شد.

اما آیا راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات براساس خواسته مرکز ملی فضای مجازی می‌تواند به رشد جست‌وجوگرها یا پیام‌رسان‌های بومی کمک کند؟که مهدی انجیدنی، مدیرعامل پیام‌رسان داخلی گپ، معتقد است رشد شبکه ملی اطلاعات هیچ تأثیر مستقیمی بر توسعه پیام‌رسان‌های بومی نمی‌گذارد، چراکه این شبکه بیشتر قرار است به پایداری در زمان‌های بحران کمک کند.

انجیدنی می‌گوید پا گرفتن شبکه ملی اطلاعات و در کنار آن سرویس‌های پایه مانند جستجوگر و پیام‌رسان بومی مستلزم این موضوع است که دیتاسنترهای قوی در کشور وجود داشته باشد و برای امنیت حریم‌ خصوصی کاربران نیز قوانین مشخص و شفاف در نظر گرفته شود. انجیدنی در این زمینه می‌گوید: «علاوه بر اینکه سرویس‌های بومی و کاربردی برای پا گرفتن روی شبکه ملی اطلاعات نیازمند زیرساخت‌های فنی قوی هستند، از طرف دیگر باید امکان برقراری ارتباط راحت با خارج از کشور را داشته باشند و این در حالی است که به خاطر یکسری سیاست‌های امنیتی کشور برقراری ارتباط از خارج کشور به داخل با محدودیت‌هایی روبه‌روست». براساس اظهارات انجیدنی سیاست‌های امنیتی و اجرای فیلترینگ در کشور یا در نظر گرفتن طرحی مانند طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی برقراری ارتباط خارج و داخل و توسعه یک کسب‌وکار ایرانی را با مشکل مواجه می‌کند و همین امر هم باعث می‌شود یک کسب‌وکار ایرانی برای ارائه سرویس باکیفیت‌تر خود از سرویس‌دهندگان خارجی استفاده کند که در نهایت این اتفاق‌ها به پا گرفتن کامل شبکه ملی اطلاعات ضربه می‌زند.

آنچه از اظهارات مختلف اعضای شورای عالی فضای مجازی می‌توان فهمید این است که شبکه ملی اطلاعات برای آن‌ها خلاصه شده در جستجوگر ملی و پیام‌رسان ملی یا بومی و تا زمانی که این دو سرویس روی شبکه ملی اطلاعات بالا نیامده باشند، شبکه ملی اطلاعات راه‌اندازی نشده است.

• آیا کشورهای دنیا هم شبکه ملی اطلاعات دارند؟
• روند توسعه شبکه ملی اطلاعات، پایان‌ناپذیر است
• سرویس‌های بومی تا چه اندازه پاسخگوی نیاز کاربران هستند؟
• کارشناس حقوقی: شبکه ملی اطلاعات وطنی به بیراهه می‌رود
• اینفوگرافیک: شبکه ملی اطلاعات از چه اجزایی تشکیل شده است؟

نظر شما در خصوص شبکه ملی اطلاعات چیست؟ برای درک عمیق‌تر از ساز‌و‌کار و شرایط شبکه ملی اطلاعات، پیشنهاد می‌کنیم سایر مقالات این پرونده ۶ قسمتی که در بالا ذکر شده است را مطالعه کنید.