شرکت‌های دانش‌بنیان در تب مهاجرت؛ دریافت ۲۲۳ ویزای نوآوری در کسب‌وکار طی یک سال

۲۶ تیر ماه روزنامه دنیای اقتصاد در گزارشی با عنوان کوچ جمعی دانش‌بنیان‌ها از قول علیرضا شاه‌میرزایی معاون وزارت صمت نوشت: «نخبگان علمی که کارآفرین شده‌، ایجاد شرکت کرده و تیم‌ ساخته‌اند و به شکل شرکتی از کشور خارج می‌شوند.» پس از او روح الله دهقانی فیروزآبادی رئیس سازمان جهاد دانشگاهی هم از کشورهایی مثل امارات و ترکیه گفت که شرکت‌های دانش‌بنیان را جذب می‌کنند: «امارات ۱۰۰ هزار ویزای طلایی به فناوران می‌دهد و ترکیه و کشورهای دورتر جوانان ما را جذب می‌کنند.»

از زمانی که قانون «حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات» در سال ۱۳۸۹ تصویب شد، تعداد این مجموعه‌ها از ۵۵ شرکت به بیش از ۶ هزار و ۶۲۴ شرکت رسیده‌اند. حوزه‌ی «فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای» با ۱۵۴۱ مجموعه بیشترین سهم را در بین شرکت‌های دانش‌بنیان دارد. در ماده اول این قانون شرکت‌های دانش‌بنیان این‌طور تعریف شده‌اند: « منظور از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی است که با هدف هم‌افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش‌محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری‌سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری‌های برتر و با ارزش افزوده فراوان به‌ویژه در تولید نرم‌افزارهای مربوط تشکیل می‌شود.»

یکی از دلایل حمایت در قالب قانون شرکت‌های دانش‌بنیان، جلوگیری از هدررفت دانشمندان یا همان فارغ‌التحصیلان بود. اما امروز به گفته‌ی رئیس جهاد دانشگاهی زنجیره‌ی تولید ارزش و ثروت در جامعه دچار مشکل شده و فناوری به نوآوری تبدیل نمی‌شود درنتیجه دانشمندانی که در شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در حال تولید فناوری هستند درجا می‌زنند و معضل مهاجرت شرکت‌های دانش‌بنیان پیش می‌آید: «علت بروز این مسئله نیز مشخص است چراکه دانش‌بنیان‌های ما فناوری‌هایی تولید می‌کنند که در کشورمان مشتری ندارد.»

مهاجرت‌های اقتصادی و کاری مهم‌ترین نوع و کانال مهاجرت ایرانیان است. پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران نشان می‌دهد بسیاری از کسانی که به واسطه تحصیل یا پناهجویی مهاجرت می‌کنند هم انگیزه‌ها یا دلایل اقتصادی دارند. براساس اطلاعات سالنامه‌ی مهاجرتی ایران ۱۴۰۰ میل به مهاجرت در میان گروه‌های حرفه‌ای و فعالان استارتاپ‌ها در سال‌های اخیر افزایش یافته است.

تحولات اقتصادی سال‌های اخیر نیز از جمله مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده تمایل به مهاجرت است. این تحولات بر بسیاری از شرکت‌ها تأثیر گذاشته‌اند. درمقابل بعضی از کشورها امتیازاتی را برای مهاجرت با ایده‌های نوآورانه قائل شده‌اند، برای مثال انگلستان ویزای سرمایه‌گذاری و کارآفرینی را از سال ۲۰۱۹ به دو ویزای نوآور و استارتاپ تغییر داده است. در سال ۲۰۲۰ ایرانیان توانستند ۲۲۳ ویزای نوآوری در کسب‌وکار از کشورهای مختلف بگیرند.

رئیس جهاد دانشگاهی به‌ویژه به کشورهای عربی که نخبگان ایرانی را جذب می‌کنند اشاره کرده و گفته این باعث مهاجرت دسته‌جمعی شرکت‌های دانش‌بنیان شده است. به گزارش ایسنا دهقانی فیروزآبادی سیکل و زنجیره اندیشه، دانش، فناوری، نوآوری، تجاری سازی و تولید و بازار را یادآوری کرده و گفته درحال‌حاضر در این زنجیره در کشورمان اتصال اندیشه به علم و همچنین اتصال فناوری به نوآوری فعال نیست و کار نمی‌کند درنتیجه: «با افزایش شرکت‌های دانش‌بنیان تنها افزایش فناوری‌هایی را خواهیم داشت که به نوآوری یا محصول آماده مصرف تبدیل نشده‌اند و به فروش نمی‌رسند.»

پس از این اظهارنظرها، رئیس مرکز و دبیر ستاد فناوری‌های نرم و توسعه صنایع خلاق بیانیه‌ای خطاب به روزنامه دنیای اقتصاد درباره‌ی خبر کوچ جمعی شرکت‌های دانش‌بنیان منتشر کرد. در ابتدای این بیانیه به تأثیر تحریم‌ها علیه ایران و بالا رفتن نرخ ارز بر مهاجرت شرکت‌ها اشاره شده و در عین حال تأکید شد که: «براساس آمار موجود مهاجرت شرکت‌ها در مقایسه با سایر مهاجرت‌ها بسیار ناچیز و اندک است.» در ادامه‌ی این بیانیه حمایت‌هایی که معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از شرکت‌های دانش‌بنیان برای حل مشکلات این شرکت‌ها انجام داده، آمده است.

سالنامه مهاجرتی ایرانیان سال ۱۴۰۰ می‌گوید یک راهکار برای جلوگیری از سرریز سرمایه‌های انسانی به خارج از کشور افزایش ظرفیت بهره‌گیری از سرمایه‌های انسانی در داخل است و توسعه‌ی اقتصاد دانش‌بنیان می‌تواند کمک کند و نقش و اقدامات بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی و فناوری در این زمینه مهم است. در همین گزارش تأکید شده است که متأسفانه این مأموریت با عدم همکاری و همراهی سایر بخش‌ها غیرممکن است، چراکه اجرا و پیاده‌سازی برنامه‌های حمایتی از استعدادها توسط بنیاد و معاونت علمی تنها پاسخگوی بخشی از معضل مهاجرت سرمایه‌های انسانی در کشور هستند. سایر نهادها و بخش‌ها نیز در این مسیر باید نقش سازنده‌تری به‌خصوص در ایجاد امید اجتماعی و توسعه اقتصادی مبتنی بر دانش و سرآمدی ایفا کنند.

به نظر می‌رسد در مهاجرت شرکت‌های دانش‌بنیان هم مثل انواع دیگر مهاجرت ایرانیان شرایط اقتصادی و سیاسی کشور تعیین‌کننده است. همه به‌دنبال رفتن‌اند و شرکت‌های دانش‌بنیان هم در این تصمیم جمعی از بقیه جدا نیستند.