۹ سال تلاش برای خلق و توسعه زیست‌بوم دانش‌بنیان
هفته گذشته خبر استعفای سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری، منتشر شد و روز گذشته نیز روح‌الله دهقانی فیروزآبادی به سمت سرپرستی این معاونت رسید. با این تحولات عمر طولانی حضور ستاری در این سمت به سر رسیده و اکنون زمان مناسبی برای مرور کارنامه او در ۹ سال اخیر است.
سورنا ستاری، دانشیار دانشگاه صنعتی شریف است که از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۱ معاون علمی و فناوری رئیس جمهور و رئیس بنیاد ملی نخبگان بوده است. ستاری مدارک کارشناسی، کارشناس ارشد و دکترای خود در رشته مهندسی مکانیک را از دانشگاه صنعتی شریف دریافت کرده و در دانشکده مهندسی انرژی و پژوهشکده علوم و فناوری انرژی این دانشگاه تدریس و پژوهش می‌کند.
ستاری در سال ۱۳۹۲ به سمت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و ریاست بنیاد ملی نخبگان منصوب شد و جوان‌ترین عضو کابینه حسن روحانی در دولت اول او بود. در مرداد ۱۳۹۶ نیز ستاری در سمت خود ابقا شد و چهار سال دیگر به فعالیتش ادامه داد. با روی کار آمدن دولت سیزدهم و با حکم ابراهیم رئیسی، او همچنان معاون علمی رئیس‌جمهور باقی ماند.
سورنا ستاری که تنها بازمانده دولت روحانی در کابینه رئیسی بود، پس از یک سال همکاری با دولت سیزدهم سرانجام در هفته گذشته در نامه‌ای به ابراهیم رئیسی از سمت خود کناره‌گیری کرد.
مهم‌ترین رویه‌ها و اقدامات ستاری در این دوران ۹ ساله را می‌توان در چند کلیدواژه خلاصه کرد: اقتصاد دانش‌بنیان، زیست‌بوم دانش‌بنیان، نوآوری و بهره‌گیری از توان نخبگان ایرانی. بررسی اقدامات و اظهارات ستاری در این مدت نیز گواه همین مسئله است.
حرکت به سوی اقتصاد دانش‌بنیان
سورنا ستاری با یک نگاه متفاوت، نیاز کشور را در تغییر سمت‌وسوی اقتصاد کشور از اقتصاد منبع‌محور، که وابسته به نفت و درآمدهای نفتی است، به سمت اقتصاد مبتنی بر علم و نوآوری می‌دانست. تأکید او بر بهره‌مندی بیشتر از توان و ظرفیت نخبگان علمی و تشکیل استارتاپ‌ها نیز در همین راستا بوده است.
هرچند این تنها دلیل تأکید بر لزوم ایجاد و توسعه کسب‌وکارهای استارتاپی نیست، اما معاون سابق علمی رئیس‌جمهور همواره بر این باور بوده که جوانان برای فعالیت در فضای شغلی و کسب‌وکاری بیش از سرمایه‌های نفتی باید به دانش و خلاقیت خود تکیه داشته باشند.
ستاری با تلاش‌هایی که در حوزه فعالیت خود برای تحقق این هدف داشته است، در سال ۱۳۹۶ از رشد هزار درصدی استارتاپ‌های دانش‌بنیان خبر داد. او همچنین مسیر رشد این مدل جدید کسب‌وکاری را ادامه‌دار خوانده و اعلام کرد: «جوانان کشور به‌زودی در استارتاپ‌ها جای بسیاری از شرکت‌های بزرگ را خواهند گرفت.»
البته تحقق چنین هدفی همواره نیازمند سرمایه‌گذاری و حمایت از استارتاپ‌ها بوده و هست. به همین دلیل معاون سابق علمی و فناوری رئیس‌جمهور در طول سال‌های گذشته با اشاره به اهمیت فرهنگ‌سازی برای سرمایه‌گذاری بر اقدامات لازم در این زمینه تأکید داشته است. ستاری در مراسم افتتاحیه دهمین نمایشگاه بورس، بانک و بیمه به همین موضوع اشاره کرده و گفته بود:
در خصوص تأمین مالی شرکت‌های دانش‌بنیان نیازمند فرهنگ‌سازی هستیم؛ از سه سال گذشته که همکاری خود را با سازمان بورس در قالب بازار ایده و اختراعات آغاز کردیم، فکر نمی‌کردیم از رشد و توسعه قابل قبولی برخوردار شود.
بنابراین، به نظر می‌رسد بسیاری از تلاش‌های ستاری در این حوزه با اعتقاد به لزوم تغییر بنیان‌های اقتصادی کشور ، از رویه‌های سنتی به رویه‌های مدرن، صورت گرفته است. او در سال ۱۳۹۵ نیز در دیدار با رئیس سازمان بورس از قطعی بودن موضوع تحول اقتصاد کشور تحت تأثیر فعالیت مجموعه‌های دانش‌بنیان خبر داده و اعلام کرد: «شرکت‌های دانش‌بنیان در دنیا پیشتازی می‌کنند و صنایع را پشت سر گذاشته‌اند و همین اتفاق در اقتصاد ایران نیز رخ خواهد داد.»
ماحصل تمام این تلاش‌ها و اقدامات رشد قابل توجهی است که در سال‌های اخیر برای مجموعه‌های دانش‌بنیان در حوزه اقتصاد رخ داده است. براساس آمارهای موجود، اقتصاد دانش‌بنیان از سال ۱۳۹۸ تا امروز رشد ۴۵۰ درصدی را تجربه کرده و در این سال‌ها سهم شرکت‌های این حوزه از کل اقتصاد کشور به بیش از ۹۰۰ هزار میلیارد رسیده است.
رشد میزان صادرات محصولات دانش‌بنیان از دیگر دستاوردهای مهم دوران فعالیت ستاری است. آمارهای صندوق نوآوری و شکوفایی حاکی از آن است که شرکت‌ها و مجموعه‌های دانش‌بنیان کشور به ۷۰ کشور دنیا محصول صادر کرده و در سال گذشته، ۸۰۰ میلیون دلار صادرات داشته است.
گام‌های برداشته‌شده برای ایجاد زیست‌بوم دانش‌بنیان
مجموع تلاش‌ها و اقدامات معاونت علمی و فناوری در سال‌های گذشته معطوف به تحقق یک زیست‌بوم دانش‌بنیان در کشور بوده است. فراهم کردن شرایط برای توسعه استارتاپ‌ها، راه‌اندازی صندوق‌ها برای کمک به پیشرفت فعالیت‌های دانش‌بنیان، راه‌اندازی خانه‌های خلاق و تلاش برای مصوب شدن قوانین برای توسعه این حوزه همگی از جمله اقدامات در راستای ایجاد و توسعه این زیست‌بوم بوده است.
ستاری شکل‌گیری این زیست‌بوم را مهم‌ترین ضرورت تحول اقتصاد کشور معرفی کرده:
لازمه تحقق اقتصاد دانش‌بنیان و جامعه استارتاپی، ایجاد زیست‌بوم کارآفرینی است. آن‌چه در این حوزه می‌تواند ساختار اقتصادی را شکل دهد حرکت هماهنگ و رو به جلوی تمام بخش‌های این زیست‌بوم است.
با اتخاذ چنین رویکردی شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان که پیش از دوران ۹ ساله حضور سورنا ستاری در معاونت علمی ریاست جمهوری به ۱۰ مورد هم نمی‌رسید، در دوران مسئولیت او افزایش قابل توجهی را تجربه کرد. امروز مجموعه‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلفی از جمله ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته؛ دارو، فرآورده‌های پیشرفته تشخیص و درمان؛ فناوری اطلاعات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای؛ فناوری زیستی، کشاورزی و صنایع غذایی؛ صنایع فرهنگی، خلاق و علوم انسانی و... فعالیت دارند.
آمارهای منتشرشده توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نشان می‌دهد تعداد این مجموعه‌های دانش‌بنیان فعال در عرصه‌های گوناگون اکنون به حدود ۷ هزار و ۸۷ مجموعه رسیده و بدین‌ترتیب تحول چشمگیری در زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور اتفاق افتاده است.
با توجه به این که راه‌اندازی و شکل‌گیری چنین مجموعه‌هایی بدون حمایت و کمک از جانب سرمایه‌گذاران، اعم از سرمایه‌گذاران خصوصی و دولتی، محقق‌شدنی نیست معاونت علمی در دوران ستاری ابتکاراتی در راستای فراهم آوردن این حمایت انجام داد. یکی از این ابتکارات ایجاد صندوق‌های جسورانه بود که به اعتقاد ستاری راه‌اندازیشان مسیر را برای پیاده‌سازی ایده‌های نو در بازار سرمایه و بورس مهیا می‌کند و راهی نو برای شرکت‌های دانش‌بنیان در مسیر پیشبرد ایده‌های نو و توسعه آن‌ها به وجود می‌آورد.
البته گسترش و توسعه زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور صرفاً به فعالیت‌های تولیدی، توزیعی و صادراتی محدود نمی‌شود و در دوران فعالیت ستاری، تلاش فراوانی برای تصویب «قانون جهش تولید دانش‌بنیان» نیز صورت گرفت. سرانجام، این قانون تصویب و ابلاغ شد که درنتیجه آن مشکلات، نواقص و کاستی‌های موجود در این حوزه که مانع توسعه مجموعه‌ها و کسب‌وکارهای دانش‌بنیان می‌شد، کاهش پیدا می‌کند یا رفع می‌شود.
به موجب این قانون با استفاده از اختیارات معاونت علمی و فناوری، برای بخش‌های مختلف زیست‌بوم فناوری و نوآوری، از حوزه سرمایه‌گذاری و فعالیت‌های زیرساختی تا تولید محصولات و ارائه خدمات دانش‌بنیان، امکان پیشرفت فراهم شده و در سال‌های آینده نیز این امکانات مهیا خواهد شد.
نوآوری؛ شرط ضروری تحقق اقتصاد دانش‌بنیان
در کنار ایده ایجاد اقتصاد دانش‌بنیان و تحقق یک زیست‌بوم دانش‌بنیان تأکید بر نوآوری و خلاقیت نیز همواره مورد تأکید معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور قرار گرفته است. او با اشاره به این که رشد استارتاپ‌ها در کشور زمینه‌ساز تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است، شکل‌گیری زیست‌بوم نوآوری و کارآفرینی را امری ضروری و غیر قابل اجتناب می‌دانست.
شکل‌گیری مجموعه‌ها و استارتاپ‌های دانش‌بنیان یکی از شکل کامل تحقق اقتصاد مبتنی بر نوآوری و زیست‌بوم کارآفرینی است. به نظر می‌رسد معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در زمان حضور ستاری از این منظر کارنامه مناسبی داشته، چراکه تعداد این شرکت‌های دانش‌بنیان به بیش از هفت هزار مورد رسیده است. البته این تعداد نیازمند افزایش بوده و بنگا‌ه‌های اقتصادی و جوانان فعال در این عرصه نیازمند حمایت‌های جدی هستند.
علاوه بر این، دستیابی به اقتصاد دانش‌بنیانی که مبتنی بر خلاقیت و نوآوری باشد به امکانات، تجهیزات و ظرفیت‌هایی نیاز دارد. یکی از اساسی‌ترین و ضروری‌ترین نیازها ایجاد و راه‌اندازی بسترهایی برای شکل‌گیری کسب‌وکارهای نو و نوآور است. کارخانه‌های نوآوری خانه‌های خلاق با همین هدف در کشور ایجاد شده‌اند و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در زمان ستاری در این راستا تلاش فراوانی کرد.
سورنا ستاری در تشریح اهمیت این فضاهای جدید برای ایجاد و توسعه کسب‌وکارها و مجموعه‌های دانش‌بنیان و نوآور گفت:
خانه‌های خلاق و نوآوری، می‌تواند ضمن خلق ارزش افزوده بالا، اشتغال و محصول، زمینه‌ساز توسعه اقتصاد خلاق و احیای ظرفیت‌های فرهنگی و فناوری می‌شود.
نتیجه تلاش‌های انجام‌شده در این حوزه رسیدن تعداد کارخانه‌های نوآوری و شرکت‌های خلاق به ۱۶۰۰ مورد و شمار خانه‌های خلاق به ۷۶ مورد بوده است که عموماً در حوزه‌های مختلف فناورانه، مالی، مشاوره و تبلیغات فعالیت می‌کنند.
بهره‌گیری از توان نخبگان ایرانی
یکی دیگر از مواردی که از بنیانی‌ترین ایده‌های ستاری بوده و همواره در راستای تشریح اهمیت آن تلاش کرده و اقداماتی نیز در این خصوص انجام داده است، موضوع استفاده و تکیه بر توان و ظرفیت‌های نخبگان ایرانی در داخل و کشور است.
با توجه به این که ستاری مسئولیت ریاست بنیاد ملی نخبگان را نیز بر عهده داشته است، بخش مهمی از دغدغه‌های او به مسائل مربوط به نخبگان و به‌ویژه موضوع مهاجرت آن‌ها مربوط می‌شود. او که همواره لزوم بازگشت نخبگان مهاجر به کشور را گوشزد کرده، بر ضرورت فراهم آوردن زمینه‌ها و شرایط لازم برای تشویق آن‌ها به حضور مجدد بر کشور نیز تأکید داشته است.
برای مثال، ستاری یکی از اساسی‌ترین اهداف ایجاد و رونق استارتاپ‌ها در کشور را ایجاد کردن زمینه فعالیت برای نخبگان کشور و تشویق نخبگان حاضر در خارج از ایران برای بازگشت به کشور دانسته است. ستاری در سال 1399 و در یکی از سخنرانی‌های خود به همین دغدغه‌اش اشاره کرد و اعلام کرد:
براساس آمار منتشرشده در رصدخانه مهاجرت، مهاجرت دانشجویان ایرانی به خارج از کشور روند کاهشی داشته و ۱۸۰۰ نفر از دانشجویان به کشور بازگشته‌اند.
هرچند مشخص نیست این آمار در دو سال اخیر چه وضعیتی داشته و ایجاد چنین شرایطی تا چه اندازه در جذب دوباره نخبگان به کشور موفق بوده است، اما امور مربوط به نخبگان ایرانی همواره جزء برنامه‌ها و دغدغه‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در زمان فعالیت ستاری بوده است.
به هر ترتیب دوران حضور سورنا ستاری در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به پایان رسید و حالا روح‌الله دهقانی فیروزآبادی به جای او به سمت سرپرستی این معاونت رسیده است تا بعد از دوران طولانی مسئولیت ستاری، معاونت علمی در آستانه ورود به دوران جدیدی قرار بگیرد.