مهاجرت توده‌وار در ایران، نیروی کار متخصص کشور را ترک می‌کنند

بریتانیا و کانادا از ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ در مجموع ۲۰۲۴ ویزای نیروی انسانی با کیفیت بالا برای ایرانیان صادر کرده‌اند. ویزاهای اقتصادی تا پیش از ۲۰۱۰ در شاخه‌هایی چون استعداد جهانی، نوآوری و سرمایه‌گذاری صادر می‌شدند و در این سال ویزای استارتاپی هم به این شاخه‌ها اضافه شد و در حال حاضر ۲۵ کشور جهان این نوع ویزا را برای جذب نیروی انسانی نوآور در برنامه‌های خود گنجانده‌اند.

آخرین سالنامه رصدخانه مهاجرت که به تازگی از آن رونمایی شده اطلاعات دقیقی از مهاجرت نیروی انسانی و تغییرات بازار کار ارائه می‌دهند. به طور کلی در ایران همیشه تحولات اقتصادی اجتماعی تاثیر زیادی بر مهاجرت داشته و افراد عمدتاً در جستجوی فرصت‌های بهتر کاری سرمایه‌گذاری و زندگی اقدام به مهاجرت می‌کنند. مهاجرت اقتصادی حتی ممکن است از کانال‌های غیررسمی مثل پناهجویی باشد. افزایش تعداد پناهجویان جدید ایرانی در اروپا در مشاهدات میدانی رصدخانه نشان می‌دهد که ایرانیان حتی از کانال‌های مخاطره‌آمیز سخت به دنبال رفتن هستند و بسیاری از مهاجرت‌‌های پناهجویی از ایران در واقع مهاجرت‌های اقتصادی است. این داده‌ها نشان می‌دهند که مهاجرت‌های تحصیلی هم خیلی وقت‌ها به مهاجرت اقتصادی ختم می‌شود و گاهی از ابتدا با این هدف اقدام به مهاجرت تحصیلی می‌شود.

شمال، جنوب و غرب اروپا، آمریکای شمالی و کشورهای عربی ۶۰.۶ درصد از نیروی کار مهاجر را در خود جای داده‌اند. ۶۶.۲ درصد نیروی کار مهاجر بین‌الملل در بخش خدمات، ۲۶.۷ درصد صنعت و ۷.۱ درصد در بخش کشاورزی کار می‌کنند.

ویزاهای کسب‌وکار، خوداشتغالی، کارآفرینی و فناوری مسیر مهمی برای جذب کارآفرینان و سرمایه‌گذاران فعالان در طول سالیان بوده و از سال ۲۰۱۰ ویزای استارتاپ هم به این ویزاها اضافه شد. تا الان بیش از ۲۵ کشور این نوع ویزا را در برنامه‌های خود تعریف کرده‌اند. سال‌نامه مهاجرت در این باره نوشته ویزای استارتاپی در بسیاری از اقتصادهای پیشرفته با توجه به اکوسیستم پیچیده برنامه‌های مهاجرتی برای رقابت‌پذیری اقتصادی حداکثری کشورها طراحی شده‌ چون این استعدادها در برنامه‌های دیگر رقابت اقتصادی کشورها به طور کامل پوشش داده نمی‌شوند. کارآفرینان استارتاپی اغلب بی‌تجربه هستند و یا پروژه‌های کسب‌وکارشان غیرمعمول است.

سال ۲۰۱۹ فقط در بریتانیا و کانادا در مجموع ۶۴ ویزای استارتاپی، در سال ۲۰۲۰ در مجموع ۳۶ ویزای استارتاپی و در سال ۲۰۲۱ تعداد ۱۱۵ ویزای استارتاپی برای ایرانیان صادر شده است. ایرانی‌ها در فصل اول سال ۲۰۲۲ در بریتانیا ۱۴ و در دو فصل اول این سال در کانادا ۳۰ ویزای استارتاپی دریافت کرده‌اند.

در مجموع در فصل اول ۲۰۲۲ در بریتانیا ۶۳ و دو فصل اول این سال در کانادا ۲۴۵ ویزای نیروی انسانی باکیفیت بالا برای ایرانیان صادر شده است.

پس از بحران‌ها و تحولات اقتصادی اخیر میل به مهاجرت و سرمایه‌گذاری در کشورهای همسایه‌ در ایرانی‌ها به شدت افزایش پیدا کرده اما مقصد آن‌ها در سال‌های اخیر تغییر کرده است.

اگر در دهه ۷۰ و ۸۰ بیشتر سرمایه‌گذاران ایرانی در کشورهای حاشیه خلیج فارس سرمایه‌گذاری می‌کردند داده‌های جدید نشان می‌دهد که عمدتاً مقصد آن‌ها ترکیه است. سرمایه‌گذاری بالا در ترکیه یکی از عوامل منفی بودن حساب خالص سرمایه ایران و خروج سرمایه از کشور است.

فقط در نیمه اول سال ۲۰۲۲ ایرانی‌ها ۶۴۰ شرکت در ترکیه ثبت کرده‌اند. تا به حال بیشترین تعداد شرکت‌های ثبت شده ایرانیان در این کشور مربوط به سال ۲۰۱۸ بود که ۱۰۱۹ شرکت در این کشور ثبت شدند.

کشورهای حاشیه خلیج فارس به طور سنتی محل رفت و آمد تجار و نیروی کار ایرانی بودند. تخمین زده می‌شود که یک میلیون نفر در این کشورها اقامت کاری دارند یا رفت و آمد می‌کنند. این کشورها بر اساس برنامه‌های جدید توسعه‌ی اقتصادی‌شان و تعریف برنامه‌های مهاجرتی خاص از نیروی انسانی ماهر و باکیفیت بالای ایرانی چون برنامه‌نویسان، استعدادهای فرهنگی، نیروهای سلامت و پزشکان ورودی خوبی از ایران دارند.

یکی از مسیرهای مهاجرتی ایرانی‌ها هم در این سال‌ها پناهندگی بوده است. در سال ۲۰۲۱ اتباع ایرانی در جایگاه بیست و یکم متقاضیان جدید پناهندگی در اروپا و در برخی ماه‌های سال ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ در رده پنج کشور اول درخواست پناهندگی اروپا بودند. با این حال بیشترین تعداد مهاجران رسمی ایران مهاجران ماهر و تحصیل‌کرده است. ۵۰ درصد مهاجران ایرانی در کشورهای حوزه OECD تحصیلات بالا دارند.

روند تغییرات جمعیت ایرانیان خارج از کشور در این سال‌ها از تحولات سیاسی و شیوع کرونا تاثیر پذیرفته است. اما به طور میانگین در ۱۲ سال اخیر، سالانه ۱۲ هزار ویزای موقت یا دائم یا اجازه‌ی اقامت کاری در مقاصد اصلی یعنی آمریکا، کانادا، استرالیا، انگلستان و اتحادیه اروپا برای ایرانی‌ها صادر شده است.

روند مهاجرت‌ها بر اساس داده‌های داخلی نشان می‌دهد که پس از تصویب برجام در سال ۹۵ تعداد ایرانیان ساکن خارج از کشور کاهش یافت و دو سال بعد در سال ۹۷ که امریکا از برجام خارج شد، این رقم بیش از قبل افزایش داشت.

بخش مهمی از مهاجرت‌ها در سال‌های اخیر به‌دلیل برنامه‌های کشورهای توسعه‌یافته برای جذب نیروی کار در شاخه‌های فناورانه و کسب‌وکارهای پربازده است که باعث گسترش فناوری، ایجاد شغل و ثروت‌آفرینی می‌شود. حضور مهاجران از این نظر اهمیت دارد که «به طور کلی افراد مهاجر به دلیل داشتن روحیه‌ی ریسک‌پذیری تمایل بیشتری نسبت به افراد بومی برای راه‌اندازی یا مشغول به کار شدن در یک استارتاپ دارند.» ایرانیان بنیانگذار یا هم‌بنیانگذار هشت شرکت از ۳۱۹ شرکت یونیکورن امریکایی هستند. این هشت شرکت به طور متوسط ارزشی برابر با ۷.۳ میلیارد دلار دارند و به طور میانگین ۱۰۹۴ در آن‌ها کار می‌کنند.

خاورمیانه یک اکوسیستم استارتاپی مهم در حال ظهور است و کشورهای منطقه مثل امارات متحده عربی، عربستان و عمان تسهیلاتی در نظر گرفته‌اند که به تدریج باعث جذب نیروی انسانی متخصص و کارآفرین و صاحبان شرکت‌ها به این مناطق می‌شود.

فناوری به طور کلی بر روندها و آینده اشتغال و همچنین مهاجرت تاثیرگذار است. با رشد ابعاد دیجیتالی کسب‌وکارها مثل امنیت سایبری، محاسبات ابری، فناوری‌های بلاکچینی و ربات‌ها نیاز به متخصص بیشتر می‌شود. در بخشی از سالنامه در این باره گفته شده که کشورهایی که بر چنین فناوری‌هایی سرمایه‌گذاری نکنند و به این متخصصان توجه کافی نکنند با بحران از دست دادن نیروی متخصص به دلیل مهاجرت مواجه می‌شوند. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته برنامه‌های مختلفی مثل استارتاپ‌ ویزا را برای جذب همین انواع از نیروی انسانی ترتیب داده‌اند همچنین یکی از مهم‌ترین چالش‌های آینده بازار کار وجود شکاف نیروی انسانی در بازار کار به علت پایین بودن مهارت افراد خواهد بود.

در این سال‌ها که زیرساخت‌های کار از راه دور با پیشرفت فناوری مهیا شده، نوع جدیدی از مهاجرت به نام مهاجرت مجازی پدید آمده است. این گزینه به خصوص برای کسانی که امکان مهاجرت فیزیکی ندارد جذاب است :«افراد در کشوری با امکانات مورد نیازشان زندگی کرده و برای کشور دیگری با مزایای کاری بهتر کار کنند.» یکی دیگر از عوامل ایجاد این نوع مهاجرت، رقابت برای جذب استعدادها بود. از این نظر قابلیت ارائه‌ی دورکاری برای سازمان‌ها اهمیت می‌یابد. اینجا دسترسی به اینترنت اهمیت پیدا می‌کند.

سالنامه مهاجرت می‌گوید مشکلات دسترسی به اینترنت مناسب یا امکانات دیگری که به دسترسی به فناوری یا محیط کار مساعد در منزل وجود دارد زنگ خطری برای اقتصادهای ضعیف‌تر است چون نمی‌توانند از ظرفیت نیروهای کار موجود استفاده کنند و بهره‌وری آن‌ها نسبت به کسب‌وکارهای رقیب در کشورهای دیگر کمتر می‌شود و نیروی انسانی‌ متخصص‌شان را از دست خواهند داد. و به تبع آن کم شدن بهره‌وری نسبت به کسب و کارهای رقیب در کشورهای دیگر و از دست دادن نیروی انسانی متخصص خواهد شد.

نتایج تحقیقات جاب‌ویژن نشان داده که در دوران کرونا نیمی از سازمان‌ها امکان دورکاری فراهم کردند که از میان آن‌ها ۱۵ درصد گفتند بازده کارکنانشان افزایش داشته، ۵۵ درصد گفتند تغییر محسوسی مشاهده نشده و ۳۰ درصد گفتند بازده‌شان کاهش یافته. ۴۲ درصد از سازمان‌ها عدم دسترسی کارکنان به امکانات و زیرساخت‌های مناسب مثل اینترنت پرسرعت را عامل کاهش بازده دورکاری دانسته‌اند.

رصدخانه مهاجرت ایران به همراهی جاب‌ویژن پیمایشی به طور مشترک انجام دادند که نتایج آن در سالنامه منتشر شده است. بر این اساس نوسان قیمت ارز، تورم و شرایط اقتصادی، دغدغه آینده فرزندان، شیوه حکمرانی و رویکردهای سیاسی و شرایط تحریم ایران از عوامل اصلی تمایل به مهاجرت افراد در میان گروه‌های مختلف کارکنان، مدیران میانی و مدیران ارشد بوده است. البته شدت اثر عوامل در میان مدیران میانی و کارکنان از مدیران ارشد و کارآفرینان بالاتر است.

۸۴ درصد از پاسخگویان گفته‌اند امکان رشد و پیشرفت خود را در خارج از کشور بیش از داخل میسر می‌دانند. این درصد در مورد کارکنان بالاتر از مدیران ارشد و میانی است. یکی از اثرات مهاجرت نیروی کار، از بین رفتن هزینه‌ای است که صرف رشد و بلوغ آن‌ها در فضای کار شده است. بر اساس این پیمایش ۴۵ درصد کسانی که با مهاجرت از سازمان جدا شده‌اند بین ۵ تا ۱۰ سال سابقه کار داشتند یعنی زمانی که باعث خبرگی می‌‌شود.

با این حال ۴۱ درصد مدیران گفته‌اند که در این زمینه چالش متوسطی داشتند. این موضوع هم می‌تواند نشان از ظرفیت‌های بازار کار و امکان جایگزینی مناسب به وسیله نیروهای آزاد در بازار باشد و هم عدم رشد و بلوغ نیروی کار با گذر زمان و کسب تجربه شغلی: «عمده مدیران برآوردی از میزان هزینه جایگزینی افراد مهاجرت کرده در سازمان خود نداشتند. در دو سال اخیر ۱۵ درصد کسب‌وکارها بیش از ۳۰۰ میلیون، ۲۴ درصد بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ میلیون و ۲۳ درصد کمتر ۱۰۰ میلیون هزینه آموزش و بکارگیری نیروهای جایگزین کرده‌اند.»

بررسی‌های رصدخانه مهاجرت نشان از این دارد که مهاجرت رو به رشدترین پدیده‌ی اجتماعی در دو سال گذشته در کشور است. در این مدت امیدواری اجتماعی و ثبات اقتصادی کم شده و آزادی‌های اساسی مثل دسترسی به اینترنت آزاد کاهش پیدا کرده و در کنار آن وضعیت عوامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی وخیم شده است. در این مدت انواع مهاجرت‌ها از کاری و تحصیلی تا پناهجویی افزایش پیدا کرده است. همچنین کشورهایی که اهمیت سرمایه انسانی را باور دارند با معرفی برنامه‌های جذاب استعدادها را جذب می‌کنند. همه‌ی این عوامل باعث آزاد شدن فنر مهاجرت و شکل‌گیری پدیده‌‌ای شده است که به آن مهاجرت عام و توده‌وار در ایران می‌گویند.