فیلترینگ یوتیوب و فرصت‌هایی که از دست می‌روند/ چرا رفع فیلتر یوتیوب ضروری است؟
کدام محیطی را سراغ دارید که بدون نیاز به صرف زمان و انرژی زیاد و بدون نیاز به رفت و آمد از مبدأ تا مقصد امکان دسترسی به محتوای آموزشی را برای همه افراد، فارغ از کشور یا شهری که در آن زندگی می‌کنند، نژاد و جنسیت و طبقه اقتصادی که دارند، فراهم کند؟ کدام محیطی را سراغ دارید که در کنار تمام ویژگی‌های گفته‌شده هزینه‌ای هم در قبال ارائه محتوای آموزشی خود دریافت نکند؟
یوتیوب چنین فضایی است. پلتفرم نام‌آشنا و محبوب ارائه‌دهنده محتوای ویدئویی که تا سال ۲۰۲۳ بیش از ۲.۵ میلیارد کاربر در سراسر جهان داشته و بر اساس آمارهای استاتیستا در حال حاضر دومین شبکه اجتماعی پرکاربر و محبوب دنیا است.
توضیح ویژگی‌ها و اهمیت یوتیوب و البته ذکر این نکته که این پلتفرم در ایران فیلتر است ضروری نیست، چون کمتر کسی است که با یوتیوب آشنا نباشد و نداند که این پلتفرم جهانی هم مثل سایر پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی کاربردی دنیا در ایران قابل دسترس نیست، مگر با VPN روشن.
اما پاسخ به این سوال که چرا یوتیوب فیلتر است احتمالا نیاز به توضیح از سوی کسانی دارد که سال ۱۳۸۸ به دنبال اعتراضات پس از انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران این پلتفرم را از دسترس خارج کردند.
در حالی بیشتر از ۱۴ سال از مسدود شدن یوتیوب در کشور می‌گذرد که در این سال‌ها حتی برخی مسئولان کشور بارها خواستار رفع فیلتر شدن این پلتفرم شده‌اند. با توجه به این که یوتیوب برای محتوای غیر اخلاقی محدودیت‌هایی ایجاد کرده بسیاری اعتقاد دارند برداشتن محدودیت این پلتفرم نمی‌تواند آسیب اخلاقی برای کاربران داشته باشد.
پلتفرم‌ها با ایجاد ناآرامی در جامعه فیلتر می‌شوند اما پس از آرام شدن جو کشور هم‌چنان فیلتر می‌مانند
دلایل سیاسی همیشه اصلی‌ترین دلیل اعمال محدودیت و فیلترینگ برای پلتفرم‌های خارجی در ایران بوده است. در دو دهه گذشته، در هر مقطعی با آغاز اعتراضات و روزهای پرالتهاب اجتماعی و سیاسی در کشور موجی از فیلترینگ و اعمال محدودیت برای پلتفرم‌های آنلاین هم ایجاد شده است. تشدید محدودیت برای شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌ها در کنار قطعی‌های چند ساعته یا چند روزه اینترنت تبدیل به یک روش مواجهه با جو ناآرام بوده است.
با وجود این، پرسشی که حتی مسئولان – در موارد اخیر حتی نمایندگان مجلس – مطرح می‌کنند این است که چرا پلتفرم‌ها پس از آرام شدن جو ملتهب جامعه هم‌چنان فیلتر می‌مانند؟
این پرسش را آخرین بار لطف‌الله سیاهکلی، یکی از نمایندگان مجلس، در جلسه بررسی وضعیت اینترنت با حضور وزیر ارتباطات مطرح کرده و فیلتر ماندن پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب، گوگل‌پلی و توییتر را مورد انتقاد قرار داد.
زارع‌پور هم البته در واکنش به این انتقاد توضیح داد که «ما در وزارت ارتباطات آمادگی داریم تا با مرکز ملی فضای مجازی همکاری کنیم و فهرستی از سرویس‌هایی که حاکمیت ملی ما را خدشه‌دار نمی‌کنند، تهیه کنیم و اسامی‌ای که دوستان از این سرویس‌ها اسم آوردند (یوتیوب، توییتر و گوگل‌پلی) در لیست ما هست که بتوانیم آن‌ها را باز کنیم.»
زارع‌پور در این اظهار نظر با بیان «سرویس‌هایی که حاکمیت ملی ما را خدشه‌دار نمی‌کنند» به این موضوع اشاره کرده است که بعضی از این پلتفرم‌ها پیش از این با تصور این که می‌توانند تهدیدی امنیتی برای کشور باشند فیلتر شده‌اند اما حالا چنین تاثیری نمی‌توانند داشته باشند.
البته وزیر ارتباطات پیش از این هم به صراحت اعلام کرده بود که در خصوص بعضی پلتفرم‌ها که سال‌ها قبل فیلتر شده‌اند باید بازنگری کرد:
ما داریم تلاش می‌کنیم بخشی از محدودیت‌هایی که قابل برطرف کردن است و در طول یک یا دو دهه گذشته به دلایلی محدود شده که شاید الان آن دلایل از بین رفته باشد و بشود درباره آن‌ها بازنگری کرد که نیاز مردم به فیلترشکن را بتوانیم کم کنیم.- عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات
با این که زارع‌پور از پلتفرم خاصی اسم نبرده بود اما بسیاری اعتقاد داشتند منظور او از پلتفرم‌های که یکی دو دهه قبل فیلتر شده‌اند یوتیوب است. البته باقی ماندن فیلترینگ گوگل‌پلی با وجود پیگیری‌هایی که به گفته زارع‌پور از سوی وزارت ارتباطات انجام شده، نشان می‌دهد نهادهای مسئول در حوزه فیلترینگ با وزیر ارتباطات و برخی نمایندگان مجلس در مورد برداشته شدن فیلترینگ پلتفرم‌هایی مثل یوتیوب، گوگل‌پلی و... هم‌نظر نیستند.
یوتیوب دانشگاهی است که هر کسی را به آن راه نمی‌دهند
تاکیدها بر این که یوتیوب یک پلتفرم مفید و آگاهی‌بخش است که در حوزه آموزش می‌تواند مثل یک دانشگاه برای کاربران مفید باشد و به آن‌ها کمک کند تا امروز آن طور که باید شنیده نشده است. بر اساس اخبار رسمی که اخیرا منتشر شده، کارکرد آموزشی یوتیوب ظاهرا از سوی فیلترکنندگان پذیرفته شده است؛ چراکه عضو ناظر مجلس در کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه اعلام کرده که این کارگروه «به وزارت علوم و تمام مجموعه‌هایی که نیازمندی‌‌هایی به یوتیوب دارند اجازه داده که با قبول مسئولیت، بدون محدودیت به این پلتفرم دسترسی داشته باشند» و در ادامه اضافه کرده است:
امروز هیچ بازرگان، فعال اقتصادی، دانشمند، پژوهشگر و استاد دانشگاهی را پیدا نمی‌کنید که نیاز به دسترسی به این سایت داشته، درخواست داده و این درخواست از طریق نهادهای مرتبط نظیر وزارت علوم به کارگروه ارائه شده، مشکلی در دسترسی داشته باشند.- مهدی باقری، عضو ناظر مجلس در کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه یارانه‌ای
بنابراین، حق بدیهی و مسلم دسترسی به این پلتفرم که از عموم کاربران سلب شده به قشر محدودی بازگردانده شده است. به این ترتیب، پلتفرمی که عضو ناظر مجلس در کارگروه تعیین مصادیق «یک پایگاه برای مسائل آموزشی» دانسته یکی از مصادیق اجرای طرح اینترنت طبقاتی شده و یکسان بودن و تساوی کاربران در دسترسی به آن زیر پا گذاشته شده است.
یوتیوب به‌عنوان یک منبع آموزشی مفید در حالی از دسترس اکثریت شهروندان خارج شده است که می‌تواند فرصت آموزش رایگان – صرف نظر از هزینه دسترسی به اینترنت – را فراهم کند. در شرایطی که اقتصاد کشور نرخ تورم ۴۵.۸ درصدی را در سال ۱۴۰۱ تجربه کرده، هزینه‌ها و مخارج زندگی چند برابر شده و طبیعتا حوزه آموزش هم از افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها بی‌نصیب نبوده، دسترسی به آموزش رایگان می‌تواند فرصت یادگیری و رشد را برای کسانی که توانایی فراهم کردن هزینه رفتن به کلاس‌های آموزشی و یادگیری مهارت یا دانش را ندارند، فراهم کند.
یوتیوب می‌تواند بستری برای تحقق عدالت آموزشی باشد
علاوه بر این، یکی از مزایایی که اینترنت و بسترهایش دارند این است که فرصتی تقریبا برابر برای دسترسی فراهم می‌کنند. هرچند سطح دسترسی به فراخور این که اینترنت در کشور شما چه وضعیتی داشته باشد متفاوت است اما عدالت آموزشی در آن نسبت به فضای فیزیکی بیشتر است.
قطعا سطح دسترسی به اینترنت در نقاط مختلف کشور متفاوت است و همچنین، تامین مخارج دسترسی به اینترنت هم برای همه مقدور نیست اما این هزینه نسبت به هزینه‌های امروز شرکت در یک دوره آموزشی کمتر است. اگر محدودیتی برای یوتیوب، به‌عنوان پلتفرمی که محتوای آموزشی متنوعی در انواع و اقسام موضوعات را ارائه می‌کند، وجود نداشته باشد این دسترسی هم آسان‌تر و امکان‌پذیرتر خواهد بود و هم هزینه کمتری خواهد داشت.
اگر همه کودکان، نوجوانان و جوانان به دلیل مشکلات اقتصادی امکان تامین هزینه شرکت در دوره‌ها، کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی را ندارند اما بسیاری از آن‌ها از اینترنت و پلتفرم‌های آنلاین استفاده می‌کنند؛ برای این افراد دسترسی به محتوای آموزشی متنوع و رایگان می‌تواند فرصت خوبی برای یادگیری و توسعه دانش و مهارت‌ها باشد.
این فرصت اما با فیلتر بودن یوتیوب برای عده‌ای به کلی از بین رفته و برای عده دیگری با هزینه‌های سنگین‌تر و محدودیت‌های بیشتر مواجه است. علاوه بر هزینه‌ای که استفاده از VPN به کاربران تحمیل می‌کند، دسترسی به این پلتفرم هم دشوارتر شده و با سختی‌هایی مثل اختلال، کندی سرعت، قطع و وصل شدن اینترنت و کیفیت پایین تصاویر همراه است. این شرایط هم کیفیت آموزش را کاهش می‌دهد و هم انگیزه کاربر برای یادگیری را از بین می‌برد.
همان طور که بسیاری از ما گاهی به دلیل دسترسی نداشتن به VPN باکیفیت، سریع و امن یا به خاطر افت سرعت و کیفیت اینترنت در زمان اتصال به VPN قید استفاده از شبکه‌های اجتماعی را می‌زنیم استفاده از یوتیوب و استفاده از محتوای آموزشی این پلتفرم هم در شرایطی که با اختلال‌های مختلف و کندی همراه باشد فرایند آموزش را سخت می‌کند.
همین مساله، مطالبه برداشته شدن فیلتر و رفع محدودیت چندین ساله یوتیوب را مطرح می‌کند. با توجه به این که عضو ناظر مجلس در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه گفته «برخی پایگاه‌های اینترنتی مثل یوتیوب یک زمان بنا به اقتضائات مسدود شدند و رفع فیلتر نشدند؛ برای رفع فیلتر این پایگاه‌ها یک نهاد باید تقاضا دهد تا این اتفاق بیفتد» باید ببینیم آیا وزارت ارتباطات یا نهاد دیگری برای برداشته شدن محدودیت‌های این پلتفرم قدمی برمی‌دارد یا نه.
نظرات