آلودگی هوا؛ مازوت می‌سوزانند یا وارونگی دما است؟

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در آخر هفته گذشته، با شرمندگی گفته بود: «واقعاً رویمان نمی‌شود با مردم صحبت کنیم.» او مقابل دوربین صدا و سیما از آلودگی هوا و وعده‌های تکراری حرف زده و از این گفته بود که خانواده خودش هم در همین شرایط زندگی می‌کنند. همزمان که زمزمه‌ها درباره مازوت‌سوزی و ارتباط آن با کاهش کیفیت هوای تهران و اصفهان بالا گرفته است، پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی می‌گوید تا اواسط هفته، ساکنان کلانشهرها درگیر وارونگی دما و انباشت آلودگی هوا خواهند بود، تا وقتی که دوباره باد و باران بیاید.

پیش‌بینی‌های هواشناسی از جو پایدار کلانشهرها خبر می‌دهد: «تا اواسط این هفته که باد و بارانی در شهرهای بزرگ و صنعتی نیست، ساکنان تهران، کرج، اراک، اصفهان و تبریز شاهد سکون نسبی هوا، افزایش غلظت آلاینده‌های جوی و کاهش کیفیت هوا خواهند بود.»

با اینکه آلودگی هوای تهران بیش از همه به منابع متحرک نسبت داده می‌شود، افشاگری‌های مسئولان شهری توجه همه را بار دیگر به مازوت‌سوزی جلب کرده است. هفته گذشته، سوده نجفی، عضو شورای شهر تهران گفت: «شهروندان بدانند یکی از دلایل آلودگی هوای تهران در ۶ ماه دوم سال مازوت‌سوزی است.» حرف‌های او واکنشی به گفته‌های اخیر علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست بود که گفته بود نمی‌توانم قول بدهم که در زمستان مازوت‌سوزی نشود.

در نهایت آنچه همه انتظار داشتند اتفاق افتاد؛ مدیر عامل شرکت پخش فرآورده‌های نفتی گفت که در تهران و البرز مازوت‌سوزی نداریم و بنزین و نفت‌ گاز توزیعی در تهران و کلانشهر‌ها استاندارد است. سخنگوی صنعت برق کشور هم گفته به‌هیچ‌عنوان اجازه استفاده از سوخت مازوت را در نیروگاه‌های مازوت‌سوز در کلانشهرها به‌ویژه اصفهان را نخواهیم داد؛ اما چنین اظهاراتی در سال‌های گذشته جلوی مازوت‌سوزی در کلانشهرهای آلوده را نگرفته است.

در سال‌های گذشته که بحث مازوت‌سوزی به میان آمد مسئولان با قاطعیت اعلام کردند که تنها مقصر آلودگی‌ هوا مثل همیشه وسایل نقلیه شخصی است و مازوت سوزاندن در شهرها بیشتر به شوخی می‌ماند؛ اما تجربه شهروندان به‌خصوص در کلانشهرها نشان می‌داد که آلودگی‌ها با بقیه مواقع فرق دارد، به‌خصوص آنکه آلودگی هوا به تابستان‌ها هم رسید.

خیلی طول نکشید که خبرهایی از راه رسید که دلیل این اتفاق را توضیح می‌داد. دلیل آن مازوت بود؛ مازوت فراورده‌ای است که در ستون تقطیر پالایشگاه در آخرین مرحله و با بیشترین ماندگاری قرار دارد و معضل همیشگی آن انبارداری و ذخیره‌سازی است. به‌دلیل تحریم هم نمی‌‌توان آن را به مشتری بین‌المللی فروخت؛ پس آن را می‌سوزانند.

پیش‌از‌این، بیشترین مورد مصرف صادراتی مازوت ایران، کشتی‌ها به‌خصوص کشتی‌های اماراتی بود؛ اما قوانین محیط زیستی دریایی هم سفت و سخت‌تر شده است و الان مازوت در نیروگاه‌های بخار و کارخانه‌های سیمان و واحدهای صنعتی دیگر سوزانده می‌شود.

استفاده از مازوت در فصول سرد، در تمام سال‌های گذشته مورد اعتراض بوده و هر بار یا تکذیب شده یا در جواب انتقادات کارشناسان و مردم گفته شده که در شرایط تحریم و کمبود سوخت، استفاده از مازوت از سر اجبار است.

مازوت چیست؟ مازوت در واقع نوعی نفت کوره سنگین و بی‌کیفیت است که در نیروگاه‌های حرارتی از آن استفاده می‌شود. این سوخت ناخالصی‌هایی متشکل از ترکیبات گوگرد و ازت دارد و هنگام احتراق، اکسیدهای گوگرد و ازت تولید می‌کند و ترکیب‌های اکسیدهای گوگرد از محصولات اصلی احتراق ناقص مازوت در نهایت به شکل‌گیری دوده و ذرات معلق منتهی می‌شود.

داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست به «زومیت» می‌گوید: «پیش‌بینی سازمان هواشناسی بر این است که وارد وارونگی دمایی می‌شویم و اگر این اتفاق بیفتد، شاخص کیفیت هوای بیشتر کلانشهرها در شرایط ناسالم قرار می‌گیرد.»

طبق توضیح او در این شرایط آلاینده شاخص ذرات معلق با قطر کمتر از دو و نیم میکرون (PM 2.5) است. منشأ بیش از ۷۰ درصد این ذرات دوده ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی و البته سوخت‌های فسیلی سنگینی مثل نفت و گاز پرگوگرد است که در حمل‌ونقل و صنعت کاربرد دارد. ۳۰ درصد دیگر این ذرات آلاینده از سایش تایر و لنت ترمز خودروها نشئت می‌گیرد.

او بدون اشاره به مازوت توضیح می‌دهد: «در تهران با توجه به حجم ترافیک، سایش در آلودگی نقش پررنگی دارد. فرسودگی خودروها و لاستیک‌هایشان هم مؤثر است. علاوه بر این‌ها میزان مصرف سوخت در تهران در مقایسه با دیگر کلانشهرها، بارگذاری جمعیت و میزان انرژی مصرفی همگی در آلودگی این شهر نقش دارند. شرایط اقلیمی تهران هم در این وضعیت تأثیرگذار است. اصفهان و تهران شرایط اقلیمی یکسانی دارند و همیشه بعد از سکون هوا، انباشت آلایندگی هوا را تجربه می‌کنند.»

وقتی باد سرعت لازم را ندارد، آلودگی تخلیه نمی‌شود. در روزهای گذشته این باد و باران بود که تهران را از آلودگی هوا نجات داد. گل‌علیزاده می‌گوید: «شاخص کیفیت هوا (AQ) و تعداد روزهای سالم و ناسالم تابع شرایط جوی است. سال ۹۷ که تعداد روزهای ناسالم زیادی نداشتیم، شرایط جوی خیلی خوب بود. مثل روزهای اخیر که باد و باران بود. این شاخص درستی برای ارزیابی عملکرد درباره آلودگی هوا نیست.»

او به‌ حرف‌هایش اضافه می‌کند: «اگر آلودگی روزهای آینده در شهرهایی مثل تهران و اصفهان به‌درستی مدیریت نشوند و کمیته اضطرار محدودیت‌های لازم را ایجاد نکند، حتی آلاینده‌های حداقلی هم بر آلاینده‌های قبلی انباشت می‌شود و کیفیت هوا به شدت پایین می‌آید.»

آمارهای شهرداری تهران می‌گوید جمعیت شبانه تهران ۹ میلیون و ۴۰ هزار نفر و جمعیت روزانه آن نزدیک به ۱۳ میلیون نفر است و حتی به ۱۶ میلیون نفر هم می‌رسد. با این جمعیت، از هر ۱۰ تهرانی ۶ تا ۷ نفر از وسایل نقلیه شخصی و ۳ تا ۴ نفر از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده می‌کنند و در حالی که تهران به ۱۱ هزار دستگاه اتوبوس نیاز دارد، فقط حدود دو هزار و ۵۰۰ اتوبوس در پایتخت فعال است.

در این شرایط شورای شهر تهران از اختصاص بودجه ۷۰۰ میلیارد تومانی برای تبدیل موتورسیکلت‌های بنزینی به برقی گفته و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ورود هزار اتوبوس برقی طی دو ماه آینده به تهران را وعده داده است. رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم هم اعتقاد دارد اقداماتی مثل استفاده از حمل‌ونقل عمومی و توسعه آن و استفاده از انرژ‌ی‌های تجدیدپذیر در کاهش آلودگی هوا اساسی و مؤثرند، چرا که وابستگی ما را به سوخت‌های فسیلی کلاهش می‌دهند، هرچند تلاش‌ها حداقلی‌اند. به گفته او از ۲۵ میلیون خودرویی که در کشور شماره‌گذاری شده، ۵ میلیون دستگاه فرسوده‌اند و از ۱۲٫۵ تا ۱۳٫۵ میلیون موتورسیکلت شماره‌گذاری‌شده در کشور حدود ۹۰ درصد فرسود‌ه‌اند.

آلودگی هوا معضل حل‌نشده و تکراری کلانشهرها است و با اینکه قانون هوای پاک برای رفع آن نوشته شده، به‌درستی با آن مقابله نمی‌شود. درباره این قانون، ۲۳ نهاد متولی مسئولیت دارند اما در آخرین جلسه‌ای که برای بررسی ترک فعل‌ها در اجرای قانون هوای پاک برگزار شد، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست که نظارت بر حسن اجرای قانون هوای پاک را برعهده دارد، گفت که بیشترین مانع در اجرای قانون، کمبود اعتبار دستگاه‌های اجرایی است.