جایگاه ایران در فضا؛ ما در کجای جهان ایستاده‌ایم؟

بعد از پرتاب کپسول زیستی، وزیر ارتباطات گفته بود که «زیست در فضا پس از ۱۱ سال در دولت سیزدهم احیا شد». طرح چنین ادعایی در فضای علم و فناوری کشور چندان جدی گرفته نشد و بسیاری از آن گذشتند. اما حالا که صحبت از پیشرفت فناوری بومی فضایی است و خبر می‌رسد که ماهواره‌ها یکی پس از دیگری به مدار زمین فرستاده شده‌اند، این سوال مطرح می‌شود که جایگاه واقعی ما در فضا کجاست؟ به‌خصوص که تا امروز پرتاب‌های شکست‌خورده‌ی ماهواره‌های سبک به نزدیک‌ترین مدارها، تردید درباره زنده‌ماندن میمون فضانورد و ازدست‌رفتن نقاط مداری مصداق ارزیابی صنعت فضایی ایران بوده است.

در فهرست آماری سازمان بررسی جمعیت جهان (WPR) مربوط به سال ۲۰۲۲، ایران در بین ۱۶ کشور، یازدهمین کشوری معرفی شده که توانایی تکمیل پرتاب‌های فضایی را دارد. این روزها که ماهواره «ثریا» برای اولین‌بار به مدار ۷۵۰ کیلومتری رسیده و ماهواره «مهدا» و دو ریزماهواره «کیهان۲» و «هاتف۱» همزمان به فضا پرتاب شده‌اند، صحبت از ثبت رکوردهای تازه و قرارگرفتن ایران در کنار کشورهای دارای پرتابگر عملیاتی است. بااین‌همه در‌حالی‌که در پروژه‌های فضایی نام نهادهای نظامی و امنیتی در کنار سازمان فضایی قرار گرفته، واکنش دولت‌های غربی به این پرتاب‌ها، هشدار درباره اهداف فضایی و برنامه هسته‌ای ایران است.

توسعه حوزه فضایی در سکوت و بدون اجرای برنامه‌های زنده پیش می‌رود و اخبار و تصاویر هر پرتاب با تاخیر به دست مردم می‌رسد. اما به‌طور کلی، آنچه انجام می‌شود بر اساس برنامه‌های کلان و اسناد بالادستی است.

در اهداف کلان بعد از اکتشافات فضایی، «دستیابی به جایگاه اول منطقه در تسخیر فضا»، «انجام مأموریت‌های فضایی سرنشین‌دار و قراردادن انسان در مدار» و «ساخت و پرتاب ماهواره در مدار زمین‌آهنگ با کاربردهای ارتباطات و سنجش از دور» به‌ترتیب در اولویت قرار گرفته‌اند.

برنامه ۱۰ ساله فضایی ایران هم از تبدیل شدن به قطب منطقه‌ای فناوری‌های فضایی و درآمدزایی از طریق توریسم فضایی می‌گوید. در سرفصل‌های این برنامه به توسعه زیرساخت‌های پرتاب و ایستگاه‌های زمینی، سرعت بخشیدن به طراحی و ساخت ماهواره‌های مخابراتی، پرتاب ماهواره‌های سنجشی با دقت بیشتر و برنامه‌ریزی برای رسیدن به پرتاب محموله‌هایی با وزن بالا اشاره شده است. همچنین باید شرایطی مهیا شود تا در پایان سال ۱۴۰۴ کپسول‌های یک تنی و بالاتر را با قابلیت حمل موجود زنده به مدار ۴۰۰ کیلومتری برسند.

عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات گفته است که بر اساس برنامه راهبرد فضایی، اعزام فضانورد با کپسول ایرانی به زیرمدار تا سال ۱۴۰۷ اتفاق خواهد افتاد. البته تاکید برنامه ۱۰ ساله فضایی بر این است که زیرساخت‌های توسعه اعزام فضانورد ایرانی به فضا باید تا سال ۱۴۱۰ فراهم شود. پیش از این در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد گفته شده بود که اعزام انسان به فضا تا سال ۱۴۰۰ عملی می‌شود.

پرتاب کپسول زیستی «کاووس» به ارتفاع ۱۳۰ کیلومتری در نیمه آذر امسال پرسروصدا بود اما جزئیات درباره آن ذره‌ذره اعلام شد. این محموله مخروطی‌-کروی نیم‌تنی با پرتابگر «سلمان» به فضا فرستاده شد که به گفته وزیر ارتباطات در راستای تحقق نقشه راه اعزام فضانورد ایرانی به فضا طراحی و ساخته شده است. در اولین خبرها، عکسی که از کپسول زیستی منتشر شد، تصویر مولاژی در گنبد مینای پارک آب‌وآتش تهران بود و همین جنجال دیگری بر‌پا کرد. محتوای زیستی کپسول مبهم بود و در کلیپ وزارت دفاع از این محموله، تصاویر کوتاهی از گذاشتن چند ویال پلاستیکی در کپسول دیده می‌شد.

سه روز پس از پرتاب سخنگوی سازمان فضایی ایران از بازیابی کپسول روی زمین خبر داد و گفت: «سپر ضربه‌گیر کپسول زیستی موفق عمل کرده و توانسته مطابق طراحی، انرژی کپسول را در هنگام رسیدن به سطح زمین به خوبی تلف کند. بوردهای داده‌برداری از داخل کپسول خارج شده و داده‌های ذخیره‌شده در حال ارزیابی است. لازم می‌دانم که تاکید کنم در ماموریت این کپسول حمل موجود زنده تعریف نشده بود اما تعدادی کیت زیستی توسط کپسول حمل شده و با موفقیت روی زمین بازیابی شده است.» با همه اینها زارع‌پور در اظهارات بعدی‌اش مدعی شد که با این پرتاب زیست در فضا احیا شده است.

عطا مرادی، کارشناس هوافضا در گفت‌وگو با «زومیت» اهمیت این پرتاب را در آزمایش پرتاب‌گر می‌داند و درباره این ادعا می‌گوید: «در پرتاب‌های زیرمداری هدف اصلی این است که پیش‌رانش را تست کنند و از آنجا که این آزمایش هزینه زیادی دارد، می‌توان یک کار آزمایشگاهی و تجربه‌ای هم انجام داد که متداول است. اینکه کپسول زیستی را به این منظور تست کرده‌اند، منطقی بوده ولی اینکه بگویند این پروژه فقط به قصد پرتاب کپسول زیستی بوده، قطعاً اینطور نیست.»

از نگاه او فرستادن انسان به فضا هم جزو اولویت‌ها نیست، بلکه رسیدن به مدار ژئوسنکرون نیاز کشور است.

الان صدا و سیما خدماتش را سالانه با هزینه‌ای گزاف از ماهواره‌های مخابراتی دیگر خریداری می‌کند. به همین دلیل رسیدن به مدار ارتفاع بالا یک نیاز است. هر کشوری به ماهواره‌های تصویربرداری نیاز دارد. صحبت از احیای زیست در فضا فقط تبلیغات و شوآف است. پرتاب زیرمداری با هدف قرار دادن ماهواره در مدار نیست. بلکه تنها یک مدار سهمی است که شیء پس از پرتاب به زمین برمی‌گردد. بنابراین کپسول زیستی هم تا ارتفاع مشخصی پرتاب شده و سیستم پیش‌رانش سلمان را تست کرده‌اند.

- عطا مرادی، کارشناس هوافضا

کشورها متناسب با جنبه اقتداری و علمی و پژوهشی صنعت فضایی فعالیت می‌کنند. مرادی معتقد است که کشور ما هم به توسعه این صنعت نیاز دارد؛ همانطور که هر کشور دیگری بسته به سیاست‌گذاری خود در برنامه توسعه فضایی فعالیت می‌کند. مثل ترکیه که به‌تازگی فضانوردی به فضا اعزام کرده و چندین ماهواره در مدار ژئوسنکرون دارد یا امارات متحده عربی که هزینه زیادی کرده و ماهواره اکتشافی به مریخ فرستاده است.

ایران چه سهمی از صنعت فضایی دارد؟ این کارشناس هواوفضا در جواب می‌گوید:

سهم ما به لحاظ فناوری فضایی و توانایی پرتاب کم نیست. ما جزو بیست کشوری هستیم که می‌تواند ماهواره طراحی کند و ماهواره‌برهای کلاس وزنی سبک را در مدار قرار دهد. مدار را تثبیت نکرده اما نمی‌توان همین مقدار تلاش را ناچیز گرفت چون بسیاری از افراد برای رسیدن به همین مرحله تلاش کرده‌اند. با این همه ما قطعا جزو بهترین‌ها نیستیم و خروجی خوبی نداریم.

- عطا مرادی، کارشناس هوافضا

تا قبل از اینکه ماهواره‌بر سیمرغ ساخته وزارت دفاع به پرتاب‌های امروز برسد، چندین پروژه شکست‌خورده داشت. با وجود پرتاب‌های اخیر هم، ماهواره‌های بومی هنوز پایین‌ترین مدار زمین یعنی «لئو» را رد نکرده‌اند.

ماهواره تحقیقاتی امید در ارتفاع حدود ۲۵۰ کیلومتری تزریق شده بود. در این ارتفاع به‌دلیل غلظت جو زمین، مدار کم‌کم کوچک می‌شود و با افت چگالی، ماهواره ظرف ۴۰ تا ۵۰ روز سقوط می‌کند. اما اگر به ارتفاع چهارصد کیلومتر و بالاتر برود، عمر آن به سه تا پنج سال افزایش می‌یابد. مدار ۵۰۰ کیلومتر به همین دلیل مهم است. برای قرار دادن ماهواره‌ها در این ارتفاع دو پارامتر مهم است: وزن ماهواره و ارتفاع مداری. ماهواره نور۲ و ۳ به مدار بالای چهارصد فرستاده شدند. البته سیستم تامین باتری ماهواره معمولا بیشتر از چهار سال جواب نمی‌دهد و نهایت عمر مفید ماهواره همین قدر است، مگر اینکه ماهواره گرانی مثل خیام باشد.

- عطا مرادی، کارشناس هوافضا

مرادی ادامه می‌دهد: «ماهواره‌هایی که در ارتفاع ۵۰۰ کیلومتر قرار می‌گیرند، در هر ۹۰ دقیقه یک بار به دور زمین می‌چرخند و این برای تصویربرداری و اینترنت کاربردی است. اما اگر بخواهیم به شبکه‌های ماهواره‌ای و ارتباطات ماهواره‌ای پایدار داشته باشیم، دسترسی به مدار ژئوسنکرون مهم است. این مدار موازی استوای زمین است، ارتفاعش از سطح زمین ۳۶ هزار کیلومتر است و ویژگی خاصش این است که هر ۲۳ ساعت و ۵۶ دقیقه، یک دور کامل می‌زند که برابر با دورتناوب چرخش کره زمین است. ژئو، پهنای پرترافیکی است چون همه می‌خواهند ماهواره‌شان را آنجا ببرند. استراتژی اصلی ما هم مدار ژئوسنکرون است.»

به گفته این کارشناس حوزه فضایی، ایران تا قبل از انقلاب سه نقطه مداری در ژئو را در اختیار داشت که امروز یکی‌شان از دست رفته است.

تمدید دو نقطه مداری باقی‌مانده مدار ژئوسنکرون نیازمند کار حقوقی جدی و مذاکره از سمت وزارت امور خارجه است. برای حفظ این دو نقطه یا باید ماهواره بخریم که تحریمیم، یا اینکه برون‌سپاری کنیم. ترکیه در این مدار ماهواره‌های زیادی دارد. اما ما هنوز پرتابگری برای ماهواره‌های سنگین نداریم. رسیدن به این فاز فناوری سخت است.

در حال حاضر در ردیاب‌های ماهواره‌ای نام پنج ماهواره ایرانی دیده می‌شود. سینا-۱ از کار افتاده اما قابل ردیابی است. نور ۲، نور ۳ و خیام هم در مدار در حرکتند. آخرینشان ثریاست که به‌تازگی به این فهرست اضافه شده است.