فرار از هوشمندسازی مدیریت پسماند؛ جمع‌آوری سنتی زباله‌ها تا کی ادامه دارد؟

مدیریت پسماند به‌شکل سنتی دیگر کارآمد نیست. شاهد این جمله، تصویری است که در آرادکوه، ضایعاتِ درهم حاشیه شهرها و زباله‌های دپوشده در جنگل‌ها می‌بینیم. توسعه‌یافته‌ها برای حل این مشکل به هوشمندسازی مدیریت پسماند روی آورده‌اند؛ شمار شهرهای هوشمندی که در دنیا برای کاهش هزینه‌های جمع‌آوری و تفکیک زباله، بازیافت و ایجاد درآمدهای پایدار، فناوری‌های جدیدی به‌کار می‌گیرند، رفته‌رفته بیشتر می‌شود. در ایران اما هنوز در ابتدای راهیم.

از شواهد پیداست که در ایران اوضاع خوب نیست؛ اشباع‌شدن زمین‌های آلوده به زباله و جست‌وجو برای یافتن اراضی جدید دفن ضایعات، جاری شدن رودهای شیرابه و آلوده کردن آب‌های زیرزمینی.

گزارشی راهبردی مرکز پژوهش‌های مجلس به «هوشمندسازی مدیریت پسماندهای عادی در کشور» پرداخته است.

پسماند عادی زباله‌های بازمانده از زندگی روزمره در شهر و روستاست؛ شامل پسماندهای خانگی که اغلب تفکیک نمی‌شود و شهرداری مسئول جمع‌آوری آن است و البته نخاله‌های ساختمانی که به بدترین‌ شکل در حاشیه شهرها رها می‌شود.

بهره‌گیری از علم، فناوری و نوآوری در راستای مدیریت هوشمند پسماندها می‌تواند از طریق افزایش راندمان اجرایی، کمینه‌سازی مصرف انرژی، کاهش انتشار آلاینده‌ها به محیط زیست، کاهش هزینه‌ها، ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار و به‌طور کلی ارتقای تاب‌آوری مدیریت شهری به گذار از شرایط موجود به مدیریت بهینه پسماند بینجامد.

- گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس

طبق ادعای این گزارش «سامانه‌مند کردن فعالیت‌ها در بخش‌های مختلف فرایند مدیریت پسماند، آموزش هوشمند شهروندان با استفاده از نرم‌افزارهای کاربردی، جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک و استفاده از دستگاه‌های خوددریافت پسماند خشک» از جمله اقدامات شهرداری‌های کشور در حوزه هوشمندسازی مدیریت پسماند بوده است.

• جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در کنار معرفی سامانه «سیمپ» به‌عنوان یکی از موارد موفق، می‌گوید: «میزان تفکیک پسماندها در مبدأ در کل کشور کمتر از ۱۰ درصد است که بخش ناچیزی از این پسماند توسط سامانه‌های هوشمند جمع‌آوری می‌شود.»

طبق بررسی بازوی پژوهشی مجلس، توسعه جمع‌آوری هوشمند پسماند با چالش مواجه است چون:

۱- زیرساخت‌های اجرایی و لجستیکی برای پوشش‌دهی برنامه‌ها کافی نیست و رسیدگی به بعضی درخواست‌های کاربران با تأخیر انجام می‌شود.

۲- قانون مدیریت پسماند مصوب ۱۳۸۳ درباره الزام به تفکیک پسماندها در مبدأ ضمانت اجرایی ندارد.

۳- میزان تفکیک از مبدأ آنقدر کم است که روش‌های هوشمند در مقایسه با روش‌های سنتی (مثل جمع‌آوری از مخازن پسماند شهری) صرفه اقتصادی ندارد و سبب شده پیمانکاران تمایلی به هوشمندسازی نداشته باشند.

۴- شیوه‌نامه‌ی «جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک توسط مجریان بخش خصوصی» خیلی دیر تدوین شد و مدیریت اجرایی پسماندهای عادی این شیوه‌نامه را به‌صورت کامل رعایت نمی‌کند.

• دستگاه‌های خوددریافت پسماند خشک (RVM)

از سال ۱۳۹۹ اولین دستگاه‌های RVM به‌صورت محدود در کلان‌شهرها نصب شد اما طبق بررسی مرکز پژوهش‌ها این روش «تاکنون نتوانسته است توفیق مورد انتظار را در کشور کسب کند».

دلایل موفق نبودن این روش هم کم نیست:

۱- مشکلات فنی بعضی دستگاه‌ها

۲- نبود پیوست اجتماعی و فرهنگی در استفاده از دستگاه‌های خوددریافت پسماند

۳- در نظر نگرفتن مشوق‌های مناسب برای استقبال بیشتر شهروندان

۴- هزینه بالای دستگاه‌های RVM در مقایسه با تفکیک در مخزن و جذاب نبودن آن برای پیمانکاران

۵-متصل نشدن بعضی دستگاه‌ها به اینترنت برای پایش آنلاین

هوشمندسازی مدیریت پسماند در ایران در حد پروژه‌های کوچک و مقطعی است. مثلاً شهرداری تبریز از پارسال طرح جمع‌آوری هوشمند پسماند خشک و خشکاله از طریق اپلکیشن را آغاز کرده و به‌تازگی یکی از مدیران شهرداری تهران وعده داده که قرار است به سمت هوشمندسازی سطل‌های زباله در چند نقطه پایتخت برویم.

در کنار اینکه کاهش تولید زباله و وابستگی کمتر به پلاستیک و دوری از مصرف‌گرایی را نباید فراموش کرد، تجربه شهرهای هوشمند نشان می‌دهد که استفاده از فناوری می‌تواند جمع‌آوری و تفکیک زباله را هم به یک سیستم سبزتر و کارآمدتر تبدیل کند. شهرهای آینده‌نگر راه‌حل‌های هوشمند را در این مورد دنبال می‌کنند؛ شهرهای هوشمندی مثل سانفرانسیسکو در کالیفرنیا، سونگدو در کره جنوبی، آمستردام در هلند. این شهرها فناوری‌های مختلفی دراین‌مورد به‌کار گرفته‌اند:

سطل زباله‌های هوشمند یکی از این موارد است. ما از تفکیک در خانه جا مانده‌ایم اما کشوری مثل لهستان سطل‌های هوشمندی برای مرتب‌کردن خودکار مواد قابل بازیافت در محفظه‌های جداگانه تولید کرده است. این مخزن‌ها پس از تفکیک و مرتب کردن، زباله‌ها را فشرده می‌کند و میزان پربودن هر سطل را بررسی می‌کند.

شرکت‌های جمع‌آوری با حسگرهای سطل زباله، اطلاعاتی درباره وضعیت سطل‌ها دریافت می‌کنند و در صورت لزوم برای خالی کردن آن راهی می‌شوند. این کار علاوه بر اینکه داده‌هایی درباره وضعیت تولید زباله محله جمع‌آوری می‌کند، جلوی اتلاف انرژی و زمان را می‌گیرد.

سیستم دیگر لوله‌های بادی است؛ زباله‌ها از طریق لوله‌ها به یک کارخانه جمع‌آوری زباله می‌روند، جایی که می‌توان آن‌ها را دسته‌بندی کرد. ربات‌های بازیافت، مکانیزم‌های وزن کردن کامیون‌های حمل زباله با حسگر، کیوسک‌های خوددریافت زباله‌های الکترونیکی و زباله‌های خشک، فشرده‌ساز زباله با انرژی خورشیدی و درنهایت اپلیکیشن‌های بازیافت و جمع‌آوری زباله‌های خشک از دیگر موارد مورد استفاده در شهرهای هوشمند است.

با در نظر گرفتن این تجربه‌ها بررسی مرکز پژوهش‌ها می‌گوید این اقدامات، راهکار عبور از موانع توسعه هوشمندسازی مدیریت پسماند است:

• تصویب و به‌روزرسانی قوانین و مقررات برای حل مشکل ضعف سیاست‌ها

• سامانه‌مند کردن همه‌ی فعالیت‌های مدیریت پسماند
• استفاده از ظرفیت مراکز پژوهشی، دانشگاه‌ها، استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان
• رسوخ فناوری‌های هوشمند به تمامی عناصر موظف مدیریت پسماندها
• ایجاد و توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و مدیریت یکپارچه پسماند
• منوط کردن توسعه روش‌های هوشمندسازی به اجرای پایلوت
• تدوین پیوست اجتماعی و فرهنگی و انجام ارزیابی‌های اقتصادی

• فراگیر کردن هوشمندسازی مدیریت پسماند برای دستیابی به مزیت هزینه صرف‌شده

• استفاده از فناوری‌های بی‌سیم برای رفع مشکل دسترسی و اتصال ضعیف به اینترنت

• نوآوری برای توسعه مدل‌های تجاری جدید درباره کسب‌وکارهای مرتبط