تحریم، بی‌پولی، نبود زیرساخت؛ هوشمندسازی معادن ایران همچنان لوکس به‌نظر می‌رسد
«چرا کارفرمایان را به هوشمندسازی معادن اجبار نمی‌کنند؟» بعد از فاجعه‌ی معدن معدن‌جوی طبس و مرگ ۵۱ کارگر در عملیات استخراج زغال‌سنگ، این سؤالی بود که یکی از نمایندگان مجلس در صحن پرسید. سؤال او به تکرار حوادث معدنی و نبود ایمنی در تمام سال‌های گذشته اشاره داشت؛ آن هم در روزگاری که صنعت معدن جهان در حال تجربه انقلابی نو است و کشورهایی با ذخایر معدنی بزرگ از ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی برای افزایش بهره‌وری معدن و حفظ سلامت کارگران استفاده می‌کنند.
موارد انگشت‌شماری از معادن کشور در مسیر هوشمندسازی قدم‌های کوچکی برداشته‌اند. با وجود مشکلاتی اساسی مثل حقوق کارگران یا تأمین تجهیزات به‌روز ماشینی، هوشمندسازی هنوز موضوعی لوکس به‌نظر می‌رسد. با این همه فعالان این حوزه مدت‌ها است که می‌گویند اگر به هوشمندسازی معادن توجهی نشود، مرگ شرکت‌های معدنی دیر یا زود رقم می‌خورد.
در روزهای گذشته علی‌اکبر علیزاده، نماینده مجلس در تذکری شفاهی خواستار اجبار کارفرمایان به هوشمندسازی ایمنی معادن شد.
شهریور پارسال ۶ معدنچی زغال‌سنگ البرز شرقی دامغان مظلومانه شهید شدند. همین اتفاقاتی که این روز‌ها می‌افتد آن روز‌ها هم افتاد، وزرا آمدند، کمیسیون صنایع فعال شد، اما بعد از مدتی هیجانات فروکش کرد و بعد هم همه منتظریم تا حادثه دیگری اتفاق بیفتد و دوباره روز از نو و روزی از نو. علت معلوم است! ایمنی معادن هوشمند و به‌روز نیست، به دلیل اینکه بخش خصوصی هستند و مسئولانش حاضر به هزینه کردن نیستند و تا این مشکل حل نشود باز این اتفاقات خواهد افتاد.- علی‌اکبر علیزاده، نماینده مردم دامغان در مجلس
بعد از حادثه معدن طبس ایمنی کارگران بار دیگر مورد توجه قرار گرفته است. آنقدر که معاون اول رئیس جمهور هفته‌ی پیش در جلسه هیئت دولت به وزرای سمت و کار دستور داد که ظرف دو هفته درباره این حادثه گزارش دهند؛ که اگر علت سهل‌انگاری بوده، با خاطیان احتمالی برخورد شود و اگر علت طبیعی و نشت گاز بوده «نه تنها معدن طبس بلکه اگر هر یک از بیش از ۲۲۰ معدن فعال در کشور که استانداردهای لازم را ندارند، بسته شوند؛ چرا که جان انسان‌ها بسیار شریف و مهم‌تر است.»
ماینرهای ما مال دهه ۹۰ میلادی است، چه رسد به هوش مصنوعی!
سجاد غرقی، نائب‌رئیس کمیسیون معدن اتاق بازرگانی ایران به «زومیت» می‌گوید: «ما الزاماتی قانونی در اختیار داریم از جمله قانون معادن، آیین‌نامه اجرایی و آیین‌نامه ایمنی در معادن. معدن‌کاران مکلفند در این چهارچوب فعالیت کنند اما در قانون چیزی تحت عنوان هوشمندسازی برای ایمنی معادن نداریم.»
چرا تعداد و شدت حوادث معدنی در حال افزایش است؟ چرا به ابزارهای هوش مصنوعی توجهی نمی‌شود؟ غرقی جواب می‌دهد:
ایمنی علاوه بر ضوابط، قانون، نظارت و جدا از توصیه‌های اخلاقی و وجدانی، نیازمند سرمایه‌گذاری است. هرچه سوددهی معادن را پایین بیارورند و فشار قیمتی بر آن‌ها بگذارند، توان سرمایه‌گذاری معادن کاهش می‌یابد. سرمایه‌گذاری در معادن در چند وجه معنا پیدا می‌کند؛ یکی در افزایش ظرفیت استخراج و بهره‌برداری است که معمولاً در خرید ماشین‌آلات استخراجی ترجمه می‌شود، یکی در حوزه اکتشاف است که به تدقیق ذخیره یا افزایش ذخیره منجر می‌شود. دیگری سرمایه‌گذاری در بهره‌وری و شیوه‌های افزایش بهینه‌سازی است و هوشمندسازی را در این بخش تعریف می‌کنیم. در نهایت بخشی از سرمایه‌گذاری هم در بخش ایمنی است. تجربه ما نشان می‌دهد که وقتی سوددهی معدن کاهش می‌یابد، سرمایه‌گذاری در این بخش‌ها آسیب می‌بیند و وفق تجربه، اولین بخشی که آسیب می‌بیند، ایمنی است.
این فعال صنفی تأکید می‌کند: «هر چقدر هم که ضوابط دقیق‌تر و بیشتری برای ایمنی بگذارند، وقتی امکان انباشت سرمایه و سود نیست، دستورالعمل‌ها ضمانت اجرایی پیدا نمی‌کند. در شرایط فعلی شاخص‌های بهره‌وری در بخش معدن به‌صورت عمومی پایین است و به همین ترتیب ایمنی کاهش یافته و شاهد حوادث دلخراش هستیم.»
با این گفته‌ها هوشمندسازی معادن اتفاقی دور به نظر می‌آید؛ هرچند چند شرکت معدنی در جزئیاتی در بخش بهره‌برداری به این سمت رفته‌اند.
هوشمندسازی در قدم اول به‌عنوان یک ابزار وارد فرایند عملیات می‌شود. وقتی هنوز در معادن ماینرهایی را استفاده می‌کنیم که طراحی‌شان مربوط به سال ۱۹۷۲ یا نهایتاً دهه ۹۰ میلادی است، هوشمندسازی معادن اتفاقی دور از نظر است. از یک طرف با ممنوعیت واردات ماشین‌آلات مواجهیم و نمی‌توانیم تجهیزات نسل چهارم را وارد کنیم، ارزی در این مورد اختصاص پیدا نمی‌کند و معادن حتی با ارز خودشان نمی‌توانند این تجهیزات را وارد کنند. از طرف دیگر اجبار به استفاده از تولید داخلی، جلوی واردات را می‌گیرد.- سجاد غرقی ، نائب‌رئیس کمیسیون معدن اتاق بازرگانی ایران
نائب‌رئیس کمیسیون معدن اتاق ایران از درخواست‌هایی برای بعضی ابزارهای به‌روز در معدن طبس مثال می‌آورد که مدت‌ها بی‌جواب ماند: «درخواست یک سال پیشِ معدن پروده چهار و معدن‌جوی طبس برای وارد کردن سیستم گس‌چک چهار ماه در دفتر تخصصی معطل بود تا تأییدیه بیاورند که این دستگاه تولید داخلی ندارد. انجمن زغال‌سنگ در سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۲ دو مرتبه مکاتبه می‌کند که عددی نزدیک به ۲۵ میلیون دلار نیاز داریم تا بتوانیم معادن را از لحاظ ایمنی به تجهیزات روز مجهز کنیم اما به چنین درخواست‌هایی رسیدگی نشد.»
به گفته‌ی او از طرف دیگر برای داشتن حسگر گاز که یک تکنولوژی جدید است، باید علاوه بر داشتن سود و ارز، تحریم نبود: «در معادن زیر نظر خودم به‌عنوان بخش خصوصی، با اینکه ماشین‌آلاتی که داریم تکنولوژی نسل چهارم را ندارد، برای اتوماسیون و هوشمندسازی تلاش می‌کنیم. به‌ناچار سیستم دیسپچینگ (مدیریت هوشمند حمل و بارگیری) در مجموعه طراحی کرده‌ایم که روی تجهیزات قدیمی‌تر کار کند و بتوانیم ترکینگ و نظارت را انجام دهیم و بارگیری و میزان کارکردشان را با سیستم جی‌پی‌اس کنترل کنیم و تمام گزارش‌های پیمان‌کاری را بر این مبنا پیش می‌بریم. با این همه باید گفت صرفاً نصب جی‌پی‌اس روی دستگاه‌ها به معنی وارد شدن به فرایند هوشمندسازی نیست بلکه فقط به نظارت و کنترل بهره‌وری کمک می‌کند.»
ایران از نظر اکتشافات معدنی رتبه‌ی نخست خاورمیانه و رتبه‌ی سوم قاره آسیا است و تعداد معادن در حال بهره‌برداری‌اش طبق آمار ۱۴۰۱ به ۷ هزار و ۵۶۲ مورد می‌رسد اما غرقی می‌گوید: «ما هنوز با استفاده از خودروهای خودران و کنترل از راه دور همه تجهیزات، استفاده دقیق از حسگرها و ماشینی شدن معادن و آنچه هوشمندسازی و معدن‌کاری دیجیتال تعریف می‌شود، فاصله زیادی داریم.»
نبود معادن هوشمند و عقب ماندن از علم روز
هوش مصنوعی در حال دگرگون کردن صنعت معدن‌کاری است و روش‌های انجام عملیات روزمره را تغییر می‌دهد. ماشین‌های خودران، تجهیزات حفاری و تونل‌زنی خودکار، پهپادها و حسگرهای هوشمند انواعی از نوآوری‌هایی هستند که صنعت معدن را متحول کرده‌اند. سیستم‌های هوشمند قادر به تحلیل حجم بالایی از داده‌ها هستند و راه‌حل‌های دیجیتالی به شرکت‌های معدنی ارائه می‌دهند که به افزایش سرعت و ایمنی در عملیات کمک می‌کند. برای مثال اینترنت اشیاء (IoT) امکان یکپارچه‌سازی مدیریت معدن را فراهم کرده است تا بتوان حرکت کارگران را ردیابی کرد و بر معادن نظارت دقیق داشت. در واقع در حالی که فناوری‌های جدید می‌توانند به افزایش حاشیه سود، کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و بهبود سلامت و ایمنی کارگران کمک کنند، به بهره‌برداری بهینه هم منجر می‌شوند.
رضا قاسمی، رئیس سامانه اطلاعات مکانی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، نبود بودجه و زیرساخت را مهم‌ترین مانع هوشمندسازی در این حوزه دانسته است. سازمان زمین‌شناسی یک سال پیش به نقل از او اعلام کرد:
هوشمندسازی معادن یک ضرورت است و اجرا نشدن آن موجب عقب‌افتادگی بیشتر از علم روز دنیا، کاهش اشتغال، کاهش ورود ارز به کشور و احتمالاً تعطیلی مراکز معدنی داخلی خواهد شد. برای نمونه، زیرساخت‌های اینترنت 5G و اینترنت اشیاء (IOT) در معادن در کشور به‌طور کامل محقق نشده و این موضوع اقدامات بنیادی از سوی دولت و همچنین همکاری همه‌جانبه بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان را می‌طلبد.
نشریه ماینینگ، چین، استرالیا، روسیه، ایالات متحده، کانادا، برزیل، آفریقای جنوبی، اندونزی، هند و پرو را به‌ترتیب ۱۰ کشور برتر در معدن‌کاری هوشمند در جهان در سال ۲۰۲۴ معرفی می‌کند اما ایران که روی کمربند مس، طلا و سنگ آهن دنیا قرار گرفته، از انقلاب هوشمندسازی معادن جا مانده است.