پاسخ به سؤالاتی درباره‌ی مازوت‌سوزی، خاموشی و آلودگی؛ قطعی برق آلودگی هوا را کم می‌کند؟
خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده در شهرهای مختلف، همزمان با دستور توقف استفاده از سوخت مازوت در سه نیروگاه، به نگرانی‌ها درباره‌ی ناترازی انرژی دامن زده است. دولت می‌گوید در انتخاب میان دوگانه‌ی مازوت‌سوزی و قطع برق، بر سلامت مردم تأکید داشته است اما منتقدان معتقدند توقف مازوت‌سوزی آن هم فقط در چند نیروگاه در شرایطی که قطعی برق به مشکلات مردم افزوده، نمی‌تواند موفقیت به حساب بیاید. این روند تردیدها درباره‌ی تأمین انرژی در فصل سرما و شدت گرفتن آلودگی هوا را بیشتر کرده است.
درست یک هفته‌ی پیش ممنوعیت استفاده از سوخت مازوت در سه نیروگاه در شهرهای اراک، اصفهان و کرج در هیات دولت تصویب شد. طبق این تصمیم، نیروگاههای شازند، منتظر قائم و شهید منتظری در سه کلانشهری که در هر فصل سرد بار ناترازی انرژی را به دوش می‌کشند، از سوزاندن مازوت منع شدند. در عوض بنا شد وزارت نیرو ساعت‌هایی را در طول سال «خاموشی‌های منظم» اعلام کند. توضیح ساده‌ی این تصمیم را می‌توان در گفته‌های رئیس جمهور دید: «ما الان مجبور به این خاموشی‌ها هستیم چون ذخایرمان کم است و ممکن است در زمستان با مشکل مواجه شویم. الان مجبوریم ذخایر نیروگاه‌ها را طوری تنظیم کنیم که در زمستان به مشکل برنخوریم.»
این تصمیم و تحول‌ها سؤالات بسیاری را در افکار عمومی ایجاد کرده است؛ قطعی برق خانگی چه کمکی به ناترازی برق می‌کند؟ چرا مازوت‌سوزی فقط در سه شهر ممنوع شد؟ کشوری که از نظر ذخایر گاز طبیعی در جهان در دومین جایگاه قرار دارد، چرا مجبور است در نیروگاه‌ها از مازوت استفاده کند؟ در این گزارش تلاش می‌کنیم که به سؤالاتی از این دست جواب دهیم.
آیا مازوت تمام شده که مازوت‌سوزی را ممنوع کردند؟
این شایعه در افکار عمومی پخش شده که مازوت‌سوزی متوقف شده است چون دیگر مازوتی برای سوزاندن وجود ندارد. برای راستی‌آزمایی این گزاره باید بدانیم که مازوت چیست؟
در مراحل پالایش نفت خام به روش تقطیر، نفت کوره از برج تقطیر خارج می‌شود. مازوت یکی از انواع نفت کوره است که کیفیتی بسیار نامطلوب دارد؛ سوختی ارزان که استفاده از آن به انتشار گاز سمی دی‌اکسید گوگرد منجر می‌شود.
بهزاد اشجعی، کارشناس آلودگی هوا این شایعه درباره‌ی اتمام منابع مازوت را رد می‌کند و به «زومیت» می‌گوید: «ما مشکلی در منابع مازوت نداریم چون این ماده به‌طور کلی یک فراورده‌ی اضافی در پالایشگاه‌های ماست که طی فرایندهای سوخت در پالایشگاه‌ها، خواه و ناخواه تولید می‌شود. مازوت معمولاً روی دست دولت‌ها می‌ماند که یا صادرش می‌کنند یا ذخیره و مصرفش می‌کنند. بعید می‌دانم ما مشکل تأمین مازوت داشته باشیم، چون ساده‌ترین و بی‌کیفیت‌ترین سوختی که می‌توان استفاده کرد همین است.»
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت هم در این مورد گفته است: «می‌پرسیدند آیا ممکن است ما مازوت نداشته باشیم و به این دلیل داریم مازوت‌سوزی را ممنوع می‌کنیم؟ خیلی صادقانه بگویم نه، مشکلی از نظر تأمین مازوت وجود ندارد. رابطه‌ی معناداری بین مصرف مازوت و بیماری‌ها در این سه شهر (البرز، اصفهان و اراک) وجود دارد و صرفاً به جهت سلامتی مردم این تصمیم گرفته شده است، نه چیز دیگر.»
چرا فقط سه شهر استثنا شد؟
با ممنوعیت استفاده از سوخت مازوت در سه نیروگاه، در واقع برای زمانی نامشخص ۱۶ میلیون لیتر مازوت از منابع آلودگی حذف شده است اما یک هفته است که صدای انتقاد از دیگر شهرها برخاسته که «برای سلامت مردم استثنا قائل شده‌اند».
جایی مثل اهواز که از ممنوعیت‌ها جا مانده همچنان گرفتار مازوت‌سوزی در چندین نیروگاه برق، آلودگی‌های ناشی از فعالیت پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌ها، سوختن فلرهای نفتی، ریزگرد و سوزاندن مزارع نیشکر است و جایی مثل تهران که ادعا می‌شود مازوت‌سوزی ندارد، در چرخه‌ای ناکارآمد و پیچیده در هر فصل سرد گرفتار آلودگی هواست.
در روزهای اخیر نمایندگان شهرهای اهواز، تبریز و همدان معترض شده‌اند. سیدمحسن موسوی‌زاده، نماینده اهواز با اشاره به مازوت‌سوزی در نیروگاههای رامین و همینطور شهید مُدحِج (زرگان) اهواز گفته است:
با توجه آلودگی‌های شدید در خوزستان و به ویژه اهواز، باید دستور ممنوعیت مازوت‌سوزی در اهواز نیز داده می‌شد؛ ما قطعاً پیگیر هستیم و کوتاه نخواهیم آمد.
عباس صوفی، نماینده همدان هم با انتقاد از مازوت‌سوزی نیروگاه شهید مفتح گفته است: «اگر قرار است در نیروگاههای دیگر مازوت‌سوزی قطع شود باید سایر نیروگاه‌هایی که در جوار شهرها یا روستاها ایجاد شده، مشمول این تصمیم شوند.» علی جعفری آذر، نماینده تبریز هم روز یکشنبه در تذکری این تصمیم را مبهم و نیازمند توضیح خواند و از انتظار مردم تبریز برای رسیدگی به سوخت نیروگاه این شهر گفت.
جدا از اینکه ممنوعیت مازوت‌سوزی پایان آلودگی‌ها نخواهد بود، مسئولان دولتی در جواب گفته‌اند که دلیل این تصمیم میزان بالای آلودگی در شهرها بوده است. سخنگوی دولت توضیح داده است: «در اراک، اصفهان و البرز میزان آلایندگی بالا بود. در این مدت تلاش می‌شود تا مازوت‌هایی را با گوگرد و آلودگی کمتر در اختیار قرار دهند که اگر لازم شد به خاطر سرمای زمستان وارد فاز سوزاندن مازوت شویم، دست کم مازوتی باشد که آلودگی کمتری داشته باشد.»
ناترازی انرژی ایران چقدر گسترده است؟
وقتی ممنوعیت مازوت‌سوزی و برنامه‌ی خاموشی‌ها اعلام شد، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی وضعیت ناترازی گاز را تشریح کرد:
لایحه بودجه سال ۱۴۰۴ در وضعیتی توسط دولت تدوین می‌شود که کشور با ناترازی‌های رو به گسترش در تمامی حامل‌های انرژی از جمله گاز طبیعی، برق و بنزین روبه‌رو است. در سال ۱۴۰۱ میزان ناترازی گاز طبیعی در اوج مصرف به ۳۱۵ میلیون مترمکعب در روز رسید و اگرچه به‌واسطه افزایش دما در سال ۱۴۰۲ این عدد به حدود ۲۸۰ میلیون مترمکعب در روز کاهش یافت، اما همچنان چالش ناترازی گاز طبیعی در کل سال به‌ویژه ماه‌های سرد وجود دارد.- گزارش «بررسی لایحه بودجه سال ۱۴۰۴ کل کشور (۱۰): تبصره «۳» نفت و روابط مالی آن با دولت»
این گزارش در بخش دیگری می‌گوید: «مصرف سوخت مایع در نیروگاههای حرارتی افزایش یافته و درحال‌حاضر ذخایر گازوئیل و نفت‌کوره نیروگاه‌ها در ۶ ماهه اول ۱۴۰۳ نسبت به‌مدت مشابه سال قبل کاهش پیدا کرده و افزایش ناترازی گاز و عدم امکان تأمین سوخت مایع جایگزین، چالش‌هایی را برای تأمین برق در زمستان به وجود آورده‌است.»
سخنگوی دولت درباره‌ی منابع گازوییل از وزیر نفت اینطور نقل کرده است: «میزان ذخایر سوخت مایع ما در روز اول شهریور ۱۴۰۳ نسبت به روز اول ۱۴۰۲، ۴۰ تا ۴۵ درصد کمتر بوده است. دولت تقریباً شهریور مستقر شد. این ذخایر معمولا در ۵ ماه اول سال پر می‌شوند که این اتفاق نیفتاد.»
مگر ایران دارنده‌ی دومین ذخایر گاز طبیعی جهان نیست؟
در فهرست کشورهای دارای بزرگترین ذخایر گازی جهان، ایران روی دومین پله قرار دارد. با این حساب چرا ما بحران کسری انرژی داریم؟ چرا ناچاریم در نیروگاه‌ها از سوخت آلاینده‌ی مازوت استفاده کنیم و به دنبال واردات گاز از ترکمنستان و روسیه باشیم؟
حمیدرضا صالحی، عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران به سؤالات «زومیت» پاسخ می‌دهد:
درست است که ما دومین ذخایر گازی را در اختیار داریم اما برای استحصال و استفاده از این ذخایر نیازمند سرمایه‌گذاری هستیم. در چند دهه‌ی گذشته دولت درآمد آنچنانی نداشته و مثل گذشته پول نفتش را دریافت نمی‌کرده و قادر به سرمایه‌گذاری هم نبوده است. به علاوه برای بخش خصوصی هم امنیت سرمایه‌گذاری فراهم نشده که پا پیش بگذارد و این پروژه‌ها را اجرا کند. این‌ها باعث شده است که ما در تأمین گاز به مشکل بخوریم و همچنان کمبود داشته باشیم.
او ادامه می‌دهد: «سوخت اول نیروگاههای ما گاز، سوخت دوم گازوئیل و سوخت سوم مازوت است. میزان گازی که امسال به نیروگاه‌ها تخصیص داده می‌شود، نسبت به سال قبل کمتر است. تولید گاز ما هم کم شده است و از طرف دیگر میزان مصرف خانگی هم بالاست. این سبب می‌شود که گاز کمتری به نیروگاه‌ها داده شود؛ چرا که اولویت با تأمین گاز منازل است و بخش زیادی از گاز کشور در این بخش مصرف می‌شود.»
اشجعی، کارشناس آلودگی هوا هم می‌گوید:
اینکه چه میزان از ذخایر گاز ایران استحصال می‌شود، به زیرساخت‌های استخراج گاز و توزیع کشور برمی‌گردد. ما در بعضی مقاطع سال در مناطقی ناچار به واردات گاز هستیم، با اینکه خودمان در نقطه‌ی دیگری صادرکننده‌ایم. دلیل این است که سیستم توزیع گاز در کشور یا در بخشی تکمیل نشده، یا اینکه به‌طور متوازن توسعه نیافته و پاسخگوی مصرف نیست.
از نگاه او گیر کردن بر سر دو راهی میان داشتن برق یا گاز یعنی برنامه‌ریزی‌ها تا امروز درست نبوده است: «وقتی که منابع عظیم گاز و زیرساخت و سیستم‌های تأمین و توزیع برق در کشور داریم اینکه باز هم باید انتخاب کنیم جای سوال دارد.»
ممنوعیت مازوت‌سوزی چه تأثیری بر آلودگی هوا دارد؟
با وجود منابع مختلف آلاینده در کلانشهرها توقف مازوت‌سوزی پایان آلودگی هوا نخواهد بود. از طرف دیگر استفاده از سوخت دوم در نیروگاه‌ها همچنان آلاینده است.
اشجعی که عضو سابق کارگروه ملی کاهش آلودگی هوای کلانشهرهاست، در این مورد می‌گوید: «تأثیر سوخت مایع گازوئیل بر آلودگی هوا و ذرات معلق تفاوتی با مازوت ندارد و اینکه گفته شود ممنوعیت مازوت باعث کاهش ذرات معلق آلاینده خواهد بود، تصور اشتباهی است. در واقع استفاده از گاز است که به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کند. با توجه به ذرات آلاینده معلق که دغدغه‌ی اصلی ما در فصل سرماست، سوزاندن گازوئیل هیچ کمکی به کاهش آلودگی نمی‌کند.»
راهکار چیست؟
قطعی مکرر برق در تابستانی که گذشت خسارتی چند هزار میلیارد تومانی به صنایع مختلف فولاد، پتروشیمی و سیمان وارد کرد. حالا که بار دیگر در فصل سرد نوبت خاموشی‌های منازل رسیده، در صورت ادامه ناترازی برق، صنایع هم بار دیگر مشمول قطعی می‌شوند و با کسری گاز هم روبه‌رو خواهند شد. حالا سؤال اینجاست که آیا خاموشی‌های کنونی به حل مشکل ناترازی کمکی می‌کند؟ راه حل این بحران چیست؟
اشجعی راهکار برون‌رفت از این وضعیت را در انرژی‌های تجدیدپذیر می‌بیند و می‌گوید: «در طول سال‌های گذشته دائماً برای تأمین برق به سوخت‌های فسیلی وابسته بوده‌ایم و به سمت تأمین برق از انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت نکرده‌ایم؛ در حالی که این مهمترین راهکار برای حل ارتباط بین آلودگی هوا و شبکه برق و گاز است که در این زمینه سرمایه‌گذاری نشده است.»
عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران هم معتقد است با اینکه ناترازی گاز در زمستان برای ما مشکل ایجاد خواهد کرد، خاموشی‌های مقطعی فعلاً نمی‌تواند مشکل ناترازی را حل کند: «قطع برق برای وضعیت فعلی فقط یک مُسکن است که البته خوشایند نیست. برای برون‌رفت از وضعیت فعلی باید هم در گاز سرمایه‌گذاری کنیم و هم در تولید برق. این دو بسیار به هم ربط دارند. ناترازی گاز و برق با اتکا به بخش خصوصی حل می‌شود و طول می‌کشد تا در طی چند سال از این وضعیت بیرون بیاییم، هرچند دولت‌ها اصرار دارند که در مسیر قبلی حرکت کنند.»