گزارش شاخص‌ جهانی نوآوری در سال ۲۰۲۴؛ ایران روی پله‌ی ۵۲ خروجی‌های خلاقانه

مرور رتبه‌بندی‌ ایران در هفت حوزه شاخص جهانی نوآوری (GII) در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که عملکرد ایران در خروجی‌های نوآوری بهتر از ورودی‌های نوآوری بوده است. بر اساس این گزارش، ایران در زمینه نوآوری با روندی منفی در انتشار مقالات علمی ( منفی ۹.۵ درصد) و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه ( منفی ۰.۶ درصد) مواجه است، در حالی که درخواست‌های ثبت اختراعات بین‌المللی رشدی ۲.۳ درصدی را تجربه می‌کند. این داده‌ها وضعیت پیچیده‌ از تحولات نوآورانه و نیاز به توجه بیشتر در سرمایه‌گذاری‌ در حوزه فناوری را به تصویر می‌کشد.

سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) اخیراً گزارشی جامع از شاخص نوآوری ۲۰۲۴ منتشر کرده و به رتبه‌بندی کشورها از منظر نوآوری پرداخته است.

در این گزارش هفت شاخص‌ مختلف ارزیابی شده است: مؤسسات، سرمایه انسانی و تحقیق، زیرساخت‌ها، پیچیدگی بازار، پیچیدگی کسب‌وکار، خروجی‌های دانش و فناوری و همچنین خروجی‌های خلاقانه. بررسی‌های سازمان جهانی مالکیت فکری نشان می‌دهد که ایران در حوزه پیچیدگی بازار با رتبه ۱۷، خروجی‌های دانش و فناوری با رتبه ۴۹، خروجی‌های خلاقانه با رتبه ۵۲ و سرمایه انسانی و پژوهش با رتبه ۶۴ عملکرد برتری از خود نشان داده است. در عین حال پایین‌ترین رتبه ایران مربوط به حوزه مؤسسات با رتبه ۱۳۳، پیچیدگی کسب‌وکار با رتبه ۱۱۰ و زیرساخت‌ها با رتبه ۹۵ است.

به‌طور کلی ایران در شاخص جهانی مالکیت فکری عملکردی ترکیبی داشته است؛ از نقاط قوت آن می‌توان به رتبه پیچیدگی بازار، فارغ‌التحصیلان علوم و مهندسی، و ارزش بازار GDP و علائم تجاری اشاره کرد. بااین‌حال، چالش‌هایی مثل رتبه پایین در مؤسسات، پیچیدگی کسب‌وکار، و همکاری دانشگاه و صنعت حاکی از ضعف در محیط نهادی و زیرساخت‌های نوآوری است. از سوی دیگر بهبود صادرات خدمات ICT (رتبه ۱۲۵) و توسعه کالاهای خلاقانه فرصتی برای تقویت جایگاه ایران در شاخص‌های بین‌المللی نوآوری است.

جدول زیر نشان‌دهنده رتبه‌های ایران در چهار سال گذشته است. بر اساس این آمار در سال میلادی جاری، عملکرد ایران در خروجی‌های نوآوری (رتبه ۸۵) نسبت به ورودی‌ها (رتبه ۴۸) بهتر بوده است.

سازمان جهانی مالکیت فکری، در بخش دیگری به این می‌پردازد که در مقایسه با تولید ناخالص داخلی، ایران عملکردی مطابق با انتظارات برای سطح توسعه‌ اقتصادی داشته است. همچنین توانسته است نسبت به سطح سرمایه‌گذاری‌های نوآوری خود، خروجی‌های نوآوری بیشتری تولید کند.

ایران در مقایسه با میانگین گروه اقتصادهای با درآمد متوسط پایین در حوزه‌های «منابع انسانی و پژوهش»، «تحولات بازار»، «خروجی‌های دانش و فناوری» و «خروجی‌های خلاقانه» عملکردی بالاتر دارد. همچنین در مقایسه با میانگین منطقه‌ای آسیای مرکزی و جنوبی نیز در همین حوزه‌ها عملکردی بهتری از خود نشان داده است.

نمودارهای زیر نشان‌دهنده موقعیت نسبی ایران در مقایسه با سایر گروه‌های اقتصادی در سه شاخص است.

در مقایسه با اقتصادهای با درآمد میانه پایین نیز ایران نتایجی بهتر از میانگین گروه کسب کرده است، به ویژه در زمینه‌‌های سرمایه انسانی و تحقیقات، پیچیدگی بازار، دانش و خروجی‌های فناوری و همچنین خروجی‌های خلاقانه.

آمارهای دیگری که می‌توانیم از این بخش برداشت کنیم:

• ایران با امتیاز ۱۰.۹۳ در بخش «مؤسسه‌ها» در مقایسه با کشورهای با درآمد پایین‌تر و حتی مناطق آسیای مرکزی و جنوبی به وضوح عملکرد ضعیفی دارد.
• در بخش «سرمایه انسانی و تحقیقات» ایران با امتیاز ۳۲.۱۱ هنوز فاصله زیادی با ۱۰ کشور برتر دارد.
• در حوزه «زیرساخت‌» با امتیاز ۲۹.۶۵ اگرچه در مقایسه با میانگین کشورهای با درآمد میانه پایین موقعیت مناسبی دارد اما همچنان از ۱۰ کشور برتر فاصله زیادی دارد.
• در شاخص «پیچیدگی بازار» با امتیاز ۵۵.۳۶ عملکردی قابل‌توجه از خود نشان داده است.
• ایران در «پیچیدگی بازار» با نمره‌ی ۱۸.۶۳ در مقایسه با کشورهای هم‌رده‌ی خود در حال عقبگرد است.
• وضعیت ایران در «خروجی‌های دانش و فناوری» نسبت به کشورهای با درآمد پایین‌تر، بهتر است اما هنوز با بالاترین امتیاز در این حوزه فاصله دارد.
• امتیاز ۳۰.۹۳ ایران در «خروجی‌های خلاقانه» نشان‌دهنده تلاش‌های ایران برای ارتقای این حوزه است. با این‌حال، امتیاز ایران نسبت به کشورهای با درآمد بالاتر و ۱۰ کشور برتر قابل توجه نیست و نیازمند توجه و سرمایه‌گذاری بیشتر در این زمینه است.

این بررسی نقاط قوت اصلی نوآوری در ایران را این موارد می‌داند:

• ارزش بازار (رتبه اول)
• علائم تجاری ثبت‌شده بر اساس مبدأ (رتبه اول)
• هزینه‌های نرم‌افزاری (رتبه سوم)

این بررسی نقاط قوت ایران را علاوه بر رتبه اول در ارزش بازار و علائم تجاری ثبت‌شده بر اساس مبدأ و همچنین رتبه‌ی سوم در هزینه‌های نرم‌افزاری، این موارد می‌داند: تشکیل سرمایه ناخالص (رتبه ۵)، فارغ‌التحصیلان در رشته‌های‌ علمی‌ و مهندسی (۸)، اختراعات و نوآوری‌های ثبت‌شده (۱۴)، طراحی‌های صنعتی (۱۶)، واردات فناوری‌های پیشرفته (۱۸)، مقیاس بازار داخلی (۱۹) و مقالات علمی و فنی (۲۸).

نقاط ضعف شاخص‌های نوآوری ایران در بخش‌هایی همچون سیاست‌ها و فرهنگ کارآفرینی (رتبه ۸۵)، عملکرد لجستیک (۱۰۵)، ثبات سیاست‌ها برای انجام کسب‌وکار (۱۲۶)، مشارکت الکترونیکی (۱۲۸)، ثبات علملیاتی برای کسب‌وکارها (۱۳۰)، نرخ تعرفه‌های اعمالی (۱۳۱)، کیفیت مقررات (۱۳۳) دیده می‌شود.

• ایجاد اپلیکیشن موبایل در سال ۲۰۲۳ معادل ۳۹.۳۱ میلیون دانلود جهانی اپلیکیشن‌های موبایل بود که نسبت به سال قبل از آن ۴۱.۹۴ درصد کاهش داشته است و معادل رتبه ۹۳ در این شاخص است.
• صادرات فناوری پیشرفته در سال ۲۰۲۱ معادل ۱۵۶.۲۹ میلیون دلار آمریکا بود که نسبت به سال قبل ۱۰.۵۷ درصد کاهش داشته است و معادل رتبه ۱۰۷ در این شاخص است.
• تولید فناوری پیشرفته در سال ۲۰۲۰ معادل ۳۰.۸۲ درصد از کل تولید صنعتی بود که نسبت به سال قبل ۱.۹۵ واحد درصد افزایش داشته است و معادل رتبه ۳۷ در این شاخص است.

این گزارش دانشگاه‌های برتر ایران در نوآوری را به‌ترتیب دانشگاه صنعتی شریف (با امتیاز ۳۲.۴۰ در رتبه‌ی ۳۳۴)، دانشگاه تهران (با امتیاز ۳۰.۷۰ در رتبه ۳۶۰) و دانشگاه امیرکبیر (با امتیاز ۲۹.۵۰ در رتبه‌ی ۳۷۵) معرفی می‌کند.

این منبع همچنین نشان می‌دهد که ایران در سال ۲۰۲۴ همانند سال گذشته دارای یک خوشه در بین ۱۰۰ خوشه برتر علمی و فناوری در شاخص نوآوری جهانی است و در زمینه اختراع در فناوری پزشکی و رشته علمی برتر مهندسی، در میان برترین خوشه‌های علمی و فناوری جهانی دارای رتبه‌ی ۳۸ است.

ردیاب جهانی نوآوری ردیاب جهانی نوآوری ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که وضعیت فعلی نوآوری در ایران چگونه است، فناوری با چه سرعتی در حال پذیرش است و تأثیرات اجتماعی ناشی از آن چیست؛ بر این اساس در ایران ۵ شاخص در کوتاه‌مدت بهبود یافته‌اند و ۵ شاخص وضعیت بدتری پیدا کرده‌اند.

اما در کنار این پیشرفت‌ها، سه شاخص هم بدتر شده‌اند. این شاخص‌ها شامل «بازدهی نیروی کار» است که حاکی از کاهش کارایی در تولید و فعالیت‌های اقتصادی است. همچنین، «امید به زندگی» نیز با کاهش مواجه شده که بر مشکلات اجتماعی و بهداشتی دلالت دارد. در نهایت، «تغییرات دمایی» نیز نشان‌دهنده چالش‌های محیط زیستی و اثرات منفی ناشی از تغییرات اقلیمی است که نیازمند اقدام فوری هستند.

شاخص‌های پذیرش فناوری در بخشی دیگر به دو حوزه‌ی اتصالات و همچنین ربات‌ها می‌پردازد.

در بخش اتصالات به این موارد اشاره شده است:

• از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲، شاهد افزایش ۱.۷ درصدی اینترنت پرسرعت ثابت در ایران بوده‌ایم.
• فناوری 5G از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۲ با رشد ۱۱.۱ درصدی روبه‌رو شده است.
• در بازه زمانی ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۲، افزایش ۹.۶ درصدی در استفاده از خطوط ثابت اینترنت مشاهده شده است.
• در سال ۲۰۲۲، تعداد ۱۲.۳ کاربر به ازای هر ۱۰۰ نفر ارتباطات ثابت وجود داشته است.

در بخش دیگر، ربات به ربات‌هایی که در اتوماسیون صنعتی به کار برده می‌شوند، اشاره دارد و می‌گوید: «بین سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۲، کاهش ۹ درصدی در استفاده از ربات‌ها اعلام شده است.» این بررسی در دو بخش «وسایل نقلیه برقی» و «بهداشت و ایمنی»  اطلاعاتی نیافته است. درنهایت این بررسی روندهای مثبت را در برخی حوزه‌ها مانند ارتباطات و بهره‌وری نیروی کار نشان می‌دهند، در حالی که در حوزه‌های دیگر مانند استفاده از ربات‌ها چالش‌هایی وجود دارد.

بر اساس این گزارش سوئیس برای چهاردهمین سال متوالی در شاخص جهانی نوآوری (GII) در رتبه اول قرار گرفته است. این کشور همچنان در حوزه خروجی‌های نوآوری جهانی پیشرو است و در هر دو بخش خروجی‌های دانش و فناوری و خروجی‌های خلاقانه رتبه اول را دارد و علاوه بر این‌ها در تمامی ارکان دیگر شاخص جهانی نوآوری جزو پنج کشور برتر است. البته به‌جز بخش زیرساخت که در رتبه هفتم قرار دارد. سوئد و ایالات متحده نیز برای دومین سال متوالی به ترتیب در رتبه‌های دوم و سوم باقی مانده‌اند.