بررسی طرح رفع فیلترینگ؛ دو قدم به سمت حذف فیلتر، چندین گام به سوی محدودتر شدن

رفع فیلترینگ گوگل‌پلی و واتس‌اپ که دیروز (چهارم دی) در جلسه شورای عالی فضای مجازی اتفاق افتاد از این جهت که نخستین رفع فیلترینگ طولانی‌مدت در تاریخ کشور است اهمیت بسیار زیادی دارد. از اولین نمونه‌های فلیترینگ در ایران هیچ پلتفرم دیگری را سراغ نداریم که پس از یک دوره محدودیت طولانی از اسارت فیلترینگ رها شده باشد.

با این حال، اگر بنا باشد سایر بندهای طرحی که برداشته شدن فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی جزئی از آن بوده در گام‌های بعدی اجرا شود نمی‌توانیم جلسه دیروز شورای عالی فضای مجازی را یک دستاورد، اتفاق روشن یا گامی رو به جلو بدانیم.

بدیهی است که برداشته شدن محدودیت دو پلتفرم اتفاق مثبتی است اما نکته مهم این است که VPNها هنوز روشن هستند تا کاربران بتوانند به بسیاری از پلتفرم‌های مورد نیازشان متصل شوند. پس اگر دلیل برداشته شدن فیلترینگ در نظر حاکمیت جمع کردن بساط فیلترشکن‌فروشی بوده، با مصوبه دیروز شورای عالی فضای مجازی این بساط هم‌چنان پهن مانده است. اگر هم نگرانی بابت به خطر افتادن امنیت کاربران در نتیجه استفاده از VPNهای ناامن منجر به چنین تصمیمی شده، با فیلتر ماندن اینستاگرام، تلگرام، یوتیوب، اکس و... این ناامنی به قوت خود باقی خواهد ماند.

جز این موارد اما کارشناسان دلایل متعددی دارند برای این که مصوبه اخیر شورای عالی فضای مجازی را نه گامی رو به جلو بلکه چندین گام به سمت عقب بدانند. آن‌ها اعتقاد دارند که مصوبه جدید با وجود ایده‌هایی مثل «درگاه‌های حاکمیت‌پذیر»، «اینترنت اقشار» و... بیشتر گامی رو به جلو در مسیر فیلترینگ است. البته هنوز همه جزئیات طرحی که مصوب شده را در اختیار نداریم اما براساس پستی که محمد قمی، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، شب گذشته در شبکه اجتماعی ویراستی منتشر کرده این مصوبه ۳۲ بند دارد و هدف از آن «مدیریت قاعده‌مند فضای مجازی» است. مصوبه‌ای که متن کامل آن منتشر نشده است.

بررسی جزئیاتی که خبرگزاری مهر به‌طور خلاصه از این طرح منتشر کرده نشان می‌دهد بسیاری از موارد مطرح‌شده در این مصوبه پیش از این نیز بارها مطرح شده و برخی از موارد آن پیش از این هم از سوی شورای عالی فضای مجازی تصویب شده است. بسیاری از کارشناسان با بررسی این طرح به این نتیجه رسیده‌اند که این مصوبه چکیده تمام مصوبات و ایده‌های پیشین و مجموعه‌ای از همان نگاهی است که در سال‌های اخیر نسبت به فضای مجازی وجود داشته است.

حامد بیدی، فعال حوزه اینترنت و مدیرعامل پلتفرم کارزار به زومیت می‌گوید: «طرحی که خبرگزاری مهر منتشر کرده چکیده چیزی است که در مصوبات پیشین شورای عالی فضای مجازی و در طرح صیانت آمده است. بنابراین، در جلسه دیروز شورای عالی همه آن سیاست‌های اشتباه پیشین تاکید و تایید شده‌اند.»

این فعال حوزه اینترنت می‌گوید تنها تفاوت این طرح این است که برای مرحله اول آن رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی اضافه شده و اعتقاد دارد: «رفع فیلترینگ این دو پلتفرم هم بیشتر به خاطر کم کردن فشاری است که روی دولت بابت برداشتن فیلترینگ وجود دارد.»

سعید سوزنگر، کارشناس امنیت شبکه، هم در نشست مجازی که پلتفرم کارزار در space روی شبکه اجتماعی برگزار کرد برداشته شدن فیلترینگ گوگل‌پلی و واتس‌اپ را برای دولت پزشکیان یک دستاورد دانست اما مجموع این مصوبه ۳۲ بندی را گامی در جهت تبدیل شدن وضعیت اینترنت کشور به چین خواند:

با این مصوبه یک بند به رفع فیلتر و ۳۱ بند به افزایش فیلتر و «چین شدن» نزدیک‌تر شدیم. با این اتفاق می‌دانیم که از این به بعد قرار است در برابر برداشتن فیلتر سایر پلتفرم‌ها مقاومت شود. به همین دلیل من بسیار ناامید شده‌ام چون به نظرم با این رفع فیلتر حاکمیت فقط یک پاس گل به دولت داده و از این به بعد هیچ رفع فیلتر دیگری انجام نخواهد داد.

- سعید سوزنگر، کارشناس امنیت شبکه

سوزنگر معتقد است که دولت با پشتوانه حمایتی که از سمت مردم برای رفع فیلتر داشت می‌توانست هوشمندانه‌تر عمل کند و امتیاز بیشتری بگیرد. او در ادامه می‌گوید: «به نظرم تا ابد باید از وی‌پی‌ان استفاده کنیم چون حتی اگر یک پلتفرم هم فیلتر باشد باز قرار است روی شبکه اختلال وجود داشته باشد.»

مدیرعامل پلتفرم کارزار این بخش از مصوبه را راهی برای مجبور کردن مردم به استفاده از پلتفرم‌های داخلی می‌داند می‌گوید: «این افزایش تعرفه استفاده از اینترنت را از مقرون به صرفگی انداخته و با تعرفه ترجیحی باعث می‌شود که کاربران مجبور به استفاده از پیام‌رسان‌ها و مارکت‌پلیس‌های داخلی شوند.»

سعید سوزنگر، کارشناس امنیت شبکه، هم معتقد است با گران شدن تعرفه ترافیک اینترنت بین‌المللی عملا بی‌طرفی شبکه از بین خواهد رفت: «ما تا امروز خواهان حفظ بی‌طرفی شبکه بودیم اما حالا با دستور این مصوبه به افزایش قیمت ترافیک اینترنت بین‌المللی عملا بی‌طرفی شبکه شدیدتر از قبل نقض خواهد شد.»

در این طرح در کنار همه ایده‌ها و برنامه‌ها، از نام جدید اینترنت طبقاتی هم رونمایی شده است: اینترنت اقشار که در یکی از موارد در نظر گرفته‌شده برای مرحله چهارم این مصوبه «ساماندهی» آن دستور داده شده است. اینترنت طبقاتی که تا امروز هم نام‌هایی مثل اینترنت سفید، پاک، آزاد، خاص، ویژه و... روی آن گذاشته شده، با هر عنوان و اسمی که باشد مورد اعتراض و انتقاد کارشناسان و کاربران است، چراکه یک تبعیض آشکار و نمونه نقض دسترسی آزاد است. وحید فرید، فعال حوزه تکنولوژی و امنیت، در این خصوص به زومیت می‌گوید:

اینترنت اقشار بازی با کلمات است چون واژه اینترنت طبقاتی آن‌قدر چرک و زشت بود که احتمالا فهمیده‌اند با آگاهی که مردم از این واژه دارند، نمی‌شود آن را اجرا کرد. هر وقت عبارت «ساماندهی» مطرح می‌شود مشخص است که پای محدود کردن در میان است. اگر می‌گویند ساماندهی اینترنت اقشار احتمالا به این معنی است که دسترسی‌ عموم مردم به اینترنت قرار است محدودتر شود یعنی شاید فقط به اینترنت داخلی و اینترانت دسترسی داشته باشند.

- وحید فرید، فعال حوزه تکنولوژی و امنیت

به گفته او، اینترنت اقشار این حس را منتقل می‌کند که گروه‌ها و اقشار مختلف مردم باید سطح دسترسی متفاوتی به اینترنت داشته باشند: «یعنی می‌خواهند مسیر اطلاع‌رسانی عموم مردم جامعه محدود ‌شود. به این ترتیب، آن‌ها برای توسعه خودشان یا برای راه‌اندازی کسب‌وکارشان به منابع مورد نیاز دسترسی نخواهند داشت.»

سوزنگر هم درباره ایده اینترنت اقشار این طور توضیح می‌دهد: «اینترنت یک حق شهروندی برای همه ماست و در هر سن و با هر نوع استفاده‌ای که از آن داریم باید به آن دسترسی آزاد داشته باشیم. این عبارت اینترنت اقشار همان ایده اینترنت طبقاتی است که مدت‌هاست با عناوین مختلف آن را دنبال کرده‌اند و فقط قرار است آزادی دسترسی همه به اینترنت را از بین ببرد.»

یکی از بحث‌برانگیزترین و البته خطرناک‌ترین بخش‌های طرح مصوب شورای عالی فضای مجازی در جایی مطرح شده که از پلتفرم‌هایی مثل یوتیوب و تلگرام نام می‌برد. ایده مرکزی درباره یوتیوب این است که از طریق «درگاه‌های حکمرانی‌پذیر» به مردم ارائه شود. درباره تلگرام هم بناست در مرحله سوم اجرای مصوبه ابتدا مذاکره با این پلتفرم انجام شود و در صورت عدم توافق این پیام‌رسان از طریق سکوهای داخلی ارائه شود.

در واقع در کل طرحی که موسوم به رفع فیلترینگ جز در مورد واتس‌اپ و گوگل‌پلی برای هیچ پلتفرم دیگری رفع فیلترینگ در دستور کار قرار ندارد. برنامه طراحان این است که یوتیوب و تلگرام را با ایده‌ای که پیش از این در طرح «تلگرام طلایی» تجربه‌اش کرده‌ایم، به کاربران ارائه کنند. یعنی ارائه یک پوسته از این پلتفرم‌ها که اصطلاحا حکمرانی‌پذیر و در واقع، قابل نظارت باشد.

به گفته این کارشناسان، شیوه کار پوسته‌ها به این صورت است که داده را در سرور ثالث ذخیره می‌کند و به دستگاهی که روی آن نصب شده دسترسی کامل دارد، بنابراین، این موضوع می‌تواند ناقض مسلم حریم خصوصی و داده‌های کاربران باشد.

وحید فرید، فعال حوزه تکنولوژی و امنیت، با بیان این که «ایده ایجاد پوسته خلاف قوانین یوتیوب است و بعید می‌دانم این ایده قابل اجرا باشد» اضافه می‌کند:

به هر حال پوسته‌ها آسیب امنیتی دارند و قبلا هم در اتفاق لو رفتن شماره تلفن کاربران از طریق پوسته‌های تلگرام از این موضوع آسیب دیده‌ایم. وقتی این پوسته‌های ناامن ایجاد می‌شود نه‌تنها خود کاربری که این پوسته را نصب کرده بلکه مخاطبینش هم دچار آسیب می‌شوند یا اطلاعات‌شان نشت پیدا می‌کند.

- وحید فرید، فعال حوزه تکنولوژی و امنیت

به گفته کارشناسان فنی حوزه اینترنت، ایجاد این پوسته‌ها هزینه زیادی دارد و این هزینه سنگین برای ساختن پوسته از یوتیوب انجام می‌شود اما در نهایت امنیت و حریم خصوصی کاربران نقض می‌شود چون می‌توان با این پوسته‌ها اطلاعات کاربران را جمع‌آوری کرد.

حامد بیدی هم ضمن اشاره به نگران‌کننده بودن موضوع نقض حریم خصوصی کاربران در این پوسته‌ها به این مورد اشاره می‌کند که «پوسته‌ها تجربه دست اول کاربران از استفاده از پلتفرم‌های بین‌المللی را محدود می‌کند.»

در این طرح هیچ نامی از پلتفرم فیلترشده اینستاگرام دیده نمی‌شود. این در حالی است که اینستاگرام به گواه نظرسنجی‌ها و آمارهای منتشرشده پراستفاده‌ترین شبکه اجتماعی در ایران است. از آن مهم‌تر این که مسعود پزشکیان در مناظره‌های انتخاباتی خود وقتی وعده برداشته شدن فیلترینگ را می‌داد دلیل اصلی این اقدام را احیای کسب‌وکارهای آنلاین عنوان می‌کرد. با توجه به این وعده و در نظر داشتن این که اینستاگرام اصلی‌ترین پلتفرم برای کسب‌وکارهای خرد است و تعداد قابل توجهی فروشگاه آنلاین در آن وجود دارد، چرا هیچ بند و کوچک‌ترین اشاره‌ای به این پلتفرم در این طرح ۳۲ بندی وجود ندارد و موضوع فیلتر اینستاگرام مسکوت مانده است؟

یکی دیگر از نکات مورد تاکید در مصوبه اخیر حمایت از پلتفرم‌های داخلی است که در مراحل مختلف این طرح به آن اشاره شده است. برای مثال، در مرحله اول «اختصاص زیرساخت به سکوهای محتوایی منتخب داخلی برای مدت ۳ ماه» و «بسته حمایتی تبلیغات رسانه‌ای ۵۰ میلیارد تومانی برای پیام‌رسان‌های داخلی منتخب» تعیین شده است. «تقویت سکوهای داخلی توسط نهادهای حاکمیتی و بخش خصوصی» نیز در مرحله دوم مد نظر قرار گرفته است.

بیدی، مدیرعامل پلتفرم کارزار، مانند بسیاری از کارشناسان منتقد در نظر گرفتن چنین حمایت‌هایی برای پلتفرم‌های داخلی است و می‌گوید: «این بندها عمدتا از جنس حمایت‌های رانتی از پلتفرم‌های داخلی است. حمایت‌هایی که تا الان هم بی‌دلیل و بدون حد و مرز وجود داشته و در این طرح قرار است تقویت شود.»

فرید، فعال حوزه تکنولوژی و امنیت، نیز صرف بیت‌المال برای حمایت از پلتفرم‌های داخلی را هدر دادن منابع کشور می‌داند که در این طرح هم قرار است دنبال شود:

سال‌هاست که منابع عمومی کشور برای توسعه پلتفرم‌هایی تلف می‌شوند که مردم هیچ اقبالی به آن‌ها ندارند. هیچ‌کدام از این پلتفرم‌ها در این سال‌های محدودیت و با این همه حمایت نتوانسته‌اند موفق باشند و اولین روزی که فیلترینگ پیام‌رسان‌های خارجی برداشته شود همین میزان استفاده‌ای که امروز دارند را هم از دست خواهند داد. از سوی دیگر هم این حمایت‌های بیش از اندازه فقط باعث نفرت و نگرش منفی مردم نسبت به همه پلتفرم‌های ایرانی شده است. این تلاش‌ها اشتباه است و به بن‌بست می‌رسد.

- وحید فرید، فعال حوزه تکنولوژی و امنیت

مینو خالقی، حقوق‌دان و فعال اجتماعی، نیز در گفت‌وگوی آنلاین مجازی در شبکه اجتماعی اکس، از طرحی که به تصویب شورای عالی فضای مجازی رسیده انتقاد کرده و آن را به سخره گرفتن مردم دانست:

اتفاقی که در شورای عالی فضای مجازی رخ داد عملا دهن‌کجی به مردم بود. این همه فضای رسانه‌ای ایجاد کردند و انتظار به وجود آوردند اما در نهایت هم‌چنان نیاز به فیلترشکن وجود دارد. به نظر من این دستاورد نیست فقط به سخره گرفتن مردم است.

- مینو خالقی، حقوق‌دان و فعال اجتماعی

این حقوق‌دان با طرح این سوال که «مصوبات شورای عالی فضای مجازی اساسا کجای قوانین ما ایستاده‌اند؟» می‌گوید: «این شورا نهادی است که فارغ از قوه قانون‌گذاری قرار دارد و حتی شهروندان اجازه ندارند که مصوبات‌ این شورا را در دیوان عدالت اداری برای دادخواهی مطرح و از آن شکایت کنند.»

حامد بیدی، فعال حوزه اینترنت، نیز در جمع‌بندی مصوبه اخیر آن را ادامه و تقویت رویکرد فاجعه‌بار به اینترنت می‌نامد «که هر روز ایران را عقب‌مانده‌تر نگاه می‌دارد و به نابودی تمدنی ما منجر می‌شود.»