مروری بر عجیب‌ترین یافته‌ها در اعماق دریاها

اقیانوس و دریا، این پهنه‌های آبی وسیع، قرن‌هاست که تقریباً دست نخورده باقی مانده‌اند. اعماق اقیانوس دنیای دیگری است، جایی که وضعیت حاکم، شرایطی سخت را به ساکنانش تحمیل نموده و از سویی از آنجا که هنوز پای بشر به شکلی گسترده به آن باز نشده، قلمرویی تقریباً بکر و دست نخورده به شمار می‌رود. وسعتی که قطعاً رازهایی در دل و ناگفته‌های برای بیان کردن دارد.

در این مطلب به گوشه‌ای از اسرار و یافته‌های اعماق اقیانوس خواهیم پرداخت.

مکانیسم آنتی کیثیرا "Antikythera" یکی از عجیب‌ترین یافته‌های عصر حاضر است، سیستم محاسباتی پیچیده‌ای که برای هزاران سال در اعماق اقیانوس مدفون باقی مانده بود. این وسیله که درون جعبه‌ای چوبی قرار داشت، در سال 1900 و در آب‌های اطراف جزیره‌ی یونانی آنتی کیثیرا کشف شد. از نظر ظاهری ساختار این وسیله شبیه به ساعت بوده و دست کم 30 چرخ دنده‌ی برنزی در ساخت آن به کار رفته‌اند که البته در گذر زمان تخریب و اکثر آنها خرد و به چند تکّه تقسیم شده‌اند. بزرگ‌ترین چرخ دنده‌ی آن که تقریباً به صورت یک تکّه و کامل کشف شده (تصویر فوق)، 140 میلیمتر قطر دارد و به نظر می‌رسد که 223 دندانه داشته است.  

نحوه‌ی عملکرد و ساز و کار پیچیده‌ی چرخ دنده‌های به کار رفته در آن به همراه موارد استفاده از این وسیله، هنوز هم برای بشر چندان واضح و روشن نیست، اما گفته می‌شود این وسیله به شکلی اولین کامپیوتر آنالوگ (قیاسی) و ماشین حساب ساخت دست بشر به شمار می‌رود که در ساخت آن دقت، ظرافت و پیچیدگی‌های زیادی لحاظ شده است. به نظر می‌رسد دانشمندان یونانی مسئولیت طراحی و ساخت آن را برعهده داشته‌اند. گروهی بر این باورند که شاید استفاده‌ی اصلی این مکانیسم برای تعیین خسوف و کسوف بر اساس دنباله‌ی تصاعد عددی بابلی‌ها بوده است، ضمن آنکه برای تعیین سالنامه نیز مورد استفاده بوده که عمدتاً برای تعیین زمان آغاز بازی‌های المپیک  به کار می‌رفته است، اما البته عملکرد واقعی آن هنوز هم در هاله‎ای از ابهام قرار دارد.

بقایای کشف شده‌ی این مکانیسم اکنون در موزه‌ی ملّی باستان شناسی آتن نگهداری می‌شود.

آپولو 11 مأموریتی از پروژه‌ی آپولو به شمار می‌رفت که دستاورد ارزشمندش، قدم گذاشتن نخستین انسان روی کره‌ی ماه بود. طی این مأموریت نیل آرمسترانگ، باز آلدرین و مایکل کالینز روانه‌ی ماه شده و نیل آرمسترانگ به عنوان اولین انسان قدم به ماه گذاشت. اما بقایای موتور موشک عظیمی که به این مأموریت کمک کرد در اعماق اقیانوس آرام گرفت. اما 44 سال و سه روز بعداین بقایا از اعماق اقیانوس خارج شده و به عنوان اجزای مهم این مأموریت تاریخی جمع آوری شدند.

در سال 2012، جف بزوس (Jeff Bezos)، مؤسس و مدیرعامل آمازون، به این فکر افتاد که اکنون زمانی مناسب برای انجام یک کار غیرعادی و شاید دیوانه‌کننده است. از این روی تصمیم گرفت به دنبال قطعات مدفون شده‌ی آپولو 11 در اقیانوس برود. این قطعات از زمان بلند شدن این شاتل در 1969 در بستر اقیانوس آرمیده بودند. او در ابتدای امر این پروژه را به شکل کاملاً مخفیانه شروع کرده و اقدام به کشف و جمع آوری این بقایا کرد تا در نهایت مشخص شود که آیا واقعاً متعلق به این پرواز افسانه‌ای هستند یا خیر؟

موتورهای عظیم F-1  بعد از اتمام سوخت خود به درون اقیانوس اطلس سقوط کرده و به واسطه‌ی شدت برخورد با سطح، تا عمق 14 هزار پایی اقیانوس پایین رفته و به دلیل خسارات ناشی از اصابت و ضربات وارده، تقریباً غیر قابل شناسایی بودند. بزوس و تیمش در سال 2013 موفق به کشف قطعات تکه تکه شده‌ی دست کم دو موتور F-1 شدند، اما در مورد این که این قطعات به مأموریت آپولو 11 تعلق دارد یا خیر، دچار شک و تردید بودند، چرا که پای 12 راکت دیگر که در فاصله‌ی سال‌های 1967 تا 1973 شلیک شده بودند، نیز در میان بود. اما سرانجام بعد از تحقیقات انجام شده بزوس با شادی در وب‌سایت خود  اعلام کرد که این قطعات جمع آوری شده متعلق به این مأموریت بوده و آنها در پروژه‌ی خود به موفقیت رسیدند. دو موتور و دیگر قطعات کشف شده در طی این اکتشاف، پیش از اینکه برای نمایش عمومی به کانزاس فرستاده شوند، مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند.

چگونه ممکن است یک شهر بدون هیچ رد و نشانی کاملاً از روی زمین محو و ناپدید شود؟ خب یکی از پاسخ‌های موجود، تغییر سطح آب دریاها است، پدیده‌ای که به واسطه‌ی ذوب یخ‌های قطبی به وقوع می‌پیوندد.به همین دلیل در طول تاریخ  شهرهای متعددی از دست رفته‌اند. اما با تشکر از فناوری‌های مدرن امروز، می‌توان به این خرابه‌های باستانی دست یافته و آنها را مورد کاوش و بررسی قرار داد.

شاید یکی از معروف‌ترین نمونه‌ها در این مورد کاوش‌هایی است که در سواحل کشور مصر انجام شده‌اند. شهر باستانی ثونیس (Thonis)  که در یونان باستان به نام هراکلیون (Heracleion) هم شناخته شده است، تاریخچه‌ای به قدمت هزاران سال دارد. موجودیت این شهر در طی سال‌های متمادی بین افسانه و واقعیت در نوسان بود. گفته می‌شود پیش از تأسیس شهر اسکندریه در 331 پیش از میلاد، این هراکلیون بوده که شهری مهم در سرزمین مصر به شمار می‌رفته، به ویژه به دلیل قرار گرفتن معبد آمون که از نظر مذهبی تأثیری مهم و غیر قابل انکار در افکار مردمان آن دوره داشته است. شهری که غرق ثروت و رفاه بوده و کشتی‌های تجاری از سراسر جهان به آن رفت و آمد داشته‌اند. به نظر می‌رسد این شهر در قرن هشتم بعد از میلاد در اعماق دریای مدیترانه مدفون و از تاریخ محو و ناپدید شده است. بقایای این شهر باستانی که در اعماق آب‌ها کشف شد و مصالح به کار رفته در ساخت آن، اطلاعات جالبی پیرامون زندگی مردمان آن دوره و میزان رفاه، امکانات، توانایی و دانش آنها در اختیار ما قرار می‌دهند.

هنوز امکانات کافی برای بیرون کشیدن تمامی قطعات و خرابه‌های این شهر در اختیار ما قرار ندارد، اما همین که این شهر از زیر هزاران سال گرد و غبار فراموشی خارج و دوباره به جهانیان معرفی شد، گامی مثبت تلقی می‌شود. بقایای این شهر در سال 2000 کشف شد.

در سال 2010 و در شهر کی‌وِست (Key West) در ایالت فلوریدا، جِی میسکوویچ (Jay Miscovich)، نقشه‌ی گنجی را از دوستی در یک بار به مبلغ 500 دلار خریداری کرد، اما او نمی‌دانست به زودی به چیزی دست خواهد یافت که شکارچیان گنج در طول دهه‌ها در جستجوی آن بودند. میسکوویچ که خود یک شکارچی گنج پاره وقت و یک غواص آماتور به حساب می‌آمد، به سراغ پیدا کردن زمردهای چندین میلیون دلاری پنهان شده در اعماق خلیج فلوریدا رفت، زمردهایی که هویت مالک و خاستگاه آنها هنوز هم برای ما مشخص نیست.

در طول یک جستجوی 60 دقیقه‌ای در بقایای یک کشتی شکسته‌ی اسپانیایی، میسکوویچ موفق به پیدا کردن این گنجینه‌ی با ارزش شد. هر چند باید پذیرفت این زمردها دست کم برای یابنده‌ی خود شوم و نفرین شده بودند. این فعالیت یک ساعته توجه بازرسان فدرال را به خود جلب کرده و در نتیجه میسکوویچ را برای ادای توضیحات خواستند. استرس شدید در مورد روند تحقیقات و نیز بهایی که او می‌بایست برای این گنجینه‌ی گران‌قیمت بپردازد، میسکوویچ را از نظر روحی- روانی شدیداً تحت فشار قرار داده بود، فشاری که در نهایت او را به سمت خودکشی سوق داده و پرونده‌ی واقعی این معما  را مرموز و بی پاسخ بر جای گذاشت. مأموران جسد او را در حالی در حیاط منزلش پیدا کردند که با شلیک یک گلوله به سرش، به زندگی خود پایان داده بود. بی‌شک او زمان خوبی را برای پیدا کردن گنج انتخاب نکرده بود.

پیش‌تر به نظر می‌رسید این راسته از ماهی‌ها  دست کم 65 میلیون سال پیش یعنی در اواخر دوره‌ی کرتاسه منقرض شده‌اند، اما بعدها این تصور دگرگون شد، چرا که در سال 1938 به شکلی کاملاً ناگهانی یک ماهیگیر محلی موفق شد یک گونه از این ماهی را زنده و سالم در آب‌های ساحلی آفریقای جنوبی به دام اندازد، در حالی که زیست شناسان دریایی در حال بررسی و  تحقیق روی این گونه بودند نمونه‌ی دومی نیز در سواحل اندونزی کشف شد. از نظر منشأ پیدایش، به نظر می‌رسید این ماهی از جمعیت اصلی ماهی‌های که میلیون‌ها سال پیش می‌زیسته‌اند، جدا افتاده است.

هر چند این ماهی از نظر کلی بیشتر به پستانداران شباهت دارد، اما متأسفانه به دلیل تغییرات ژنتیکی صورت گرفته در طول میلیون‌ها سال، از نظر فسیل شناسی چندان ارزشی برای آن متصوّر نیست. از سوی دیگر هر چند این ماهی ساکن اعماق آب به سختی به تور ماهیگیران می‌افتد، اما با این حال در شمار گونه‌های در معرض انقراض قرار گرفته است. به هر حال باید پذیرفت هنوز هم اعماق اقیانوس، زیستگاه گونه‌های متعددی است که برای بشر شناخته شده نبوده یا دست کم کمتر شناخته شده‌اند. 

 خب با اولین نگاه به این تصویر چه برداشتی دارید؟ شاید شما هم به یاد دزدان دریایی، افسانه‌ی گنج‌های گمشده و البته کشتی‌های معروف آنها با بادبان‌های سیاه برافراشته افتاده باشید، اما داستان کشتی ما چیست؟

در سال 1718 یکی از دزدان معروف و افسانه‌ای ملقب به ریش سیاه، بعد از به گل  نشستن کشتی‌اش در آب‌های ساحلی کم عمق، ناچار به غرق آن شد. چند قرن بعد و در سال 1966، بقایای این کشتی که "انتقام ملکه آن" نام داشت، در این آب‌ها کشف شد، کشتی که اکنون به گنجینه‌ای مملو از هزاران شی با ارزش و تاریخی، تبدیل شده بود.

در سال 2013 دپارتمان فرهنگی کارولینای شمالی، اقدام به خارج کردن مجموعه تجهیزات نظامی این کشتی کرد که تعدادی توپ جنگی را نیز در برمی‌گرفت. در نتیجه این توپ‌ها که هر کدام  بیش از 2000 پوند وزن داشتند، از اعماق اقیانوس بیرون آورده شدند. در مجموع 20 عراده توپ در اشکال و اندازه‌های گوناگون از این کشتی شکسته به دست آمد که تا سال 2014 مرمت و بازسازی شدند.

کوسه‌ها اربابان اقیانوس‌ها هستند، ماشین‌های کشتاری که صرفاً بدون هیچ حس و ادراکی تنها به شکار کردن طعمه‌ی خود می‌اندیشند. اما میلیون‌ها سال قبل، کوسه مگالودون (Megalodon)، که عنوان بزرگ‌ترین کوسه‌ی جهان را از آن خود کرده، بر پهنه‌های آبی جهان حکومت می‌کرد.کوسه‌ای که  بنابر تحقیقات و فسیل‌های بدست آمده، طولی  بیش از 16.5 متر داشته و دست کم سه برابر اندازه‌ی کوسه‌های سفید کنونی بوده است. عده‌ای بر این باورند که هنوز هم مگالودون‌ها در اعماق دست نیافتنی اقیانوس‌ها به حیات خود ادامه می‌دهند.

به همین دلیل تحقیقات زیادی پیرامون این موجودات صورت گرفته که بعضاً دستاوردهای غیر مترقبه‌ای به دنبال داشته‌اند. به عنوان نمونه در سال 2012 و در جریان یک سفر دوماهه به اقیانوس هندکه توسط یک هیئت ماهیگیری انجام شد، دست کم صدها کوسه از اعماق اقیانوس بیرون کشیده شدند که در میان آنها حداقل هشت گونه‌ی جدید و ناشناخته قابل مشاهده بود. هیچ کس از جمله پائول کلرکین (Paul Clerkin) ، یک محقق کوسه شناس و دانشجوی مشغول به کار در آزمایشگاه‌های تحقیقات دریایی کالیفرنیا که این سفر را برنامه ریزی کرده بود، انتظار چنین دستاورد ارزشمندی را نداشت.

او در مصاحبه  با شبکه‌ی خبری NBC اعلام کرد که کوسه‌های صید شده به هیچ عنوان به کوسه‌های سفیدی که اغلب ما می‌شناسیم، شباهتی ندارند. به عنوان مثال یکی از این گونه‌های تازه کشف شده دارای باله‌ای دندانه دار است که از قسمت پشتی بدنش بیرون زده است. شاید این گونه‌های جدید نیز به ترس و و حشت بیشتر مردم از این موجودات بیافزایند.

 با توجه به خصوصیات قابل توجه طبیعت در حفظ و حراست از مظاهر زندگی، چندان هم جای تعجب ندارد که موجوداتی حتی کهن‌تر از ماهی لازاروس،  تا  به امروز به حیات خود ادامه داده‌اند. در سال 2012 دانشمندان موفق به کشف میکروب‌هایی در اعماق لایه‌های بستر اقیانوس شدند که از نظر قدمت، به عصر ژوراسیک تعلق داشتند. نکته‌ی جالب اینکه این موجودات اگر چه به سختی ولی هنوز هم زنده بودند، چیزی که جای شگفتی و تعجب داشت.

در طول 86 میلیون سال هیچ چیز برای خوردن در اختیار این میکروارگانیسم‌ها نبوده، به علاوه اکسیژن کافی برای انجام فرایندهای متابولیسمی پایدار نیز در اختیار نداشته‌اند، اما آنها زنده باقی مانده تا بخشی از اسرار اعماق اقیانوس‌ها را به خود اختصاص دهند.

در جریان یک اکتشاف بیش از 61 تن نقره‌ با ارزشی معادل 63 میلیون دلار از آب‌های اقیانوس اطلس بیرون کشیده شدند، میزانی که رکورد گنج‌های پیدا شده در یک نقطه را به خود اختصاص داد.

این میزان نقره از یک کشتی شکسته‌ی بریتانیایی به نام "SS Gairsoppa" به دست آمد. در سال 1941 این کشتی باری، هندوستان را به مقصد بریتانیا ترک کرد، ولی بواسطه‌ی شرایط بد جوی به آب‌های ایرلند وارد شد و در اینجا بود که مورد اصابت اژدرهای شلیک شده از سوی کشتی نازی‌ها قرار گرفته و غرق شد. به نظر می‌رسید این محموله که بنا بر محاسبات صورت گرفته در 300 مایلی خط ساحلی ایرلند غرق شده بود، برای همیشه از دست رفته است.

اما در تابستان سال 2012، زیر دریایی اکتشافی اودیسه از فلوریدا، ادعا کرد که در پی تحقیقات خود موفق به پیدا کردن 20 درصد از مجموع کل این گنجینه شده است. این زیردریایی که عملیات اکتشاف را در سال 2011 آغاز کرده بود، در کمتر از دو ماه از شروع تحقیقات موفق به پیدا کردن محل غرق کشتی شد، سپس با همراهی و مشارکت دولت بریتانیا، موفق به خارج نمودن این گنجینه  از عمق 15.420 پایی (4.700 متری) اقیانوس شده و از این نظر نیز یکی از بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین عملیات‌های اکتشاف فلزات از اعماق اقیانوس را به انجام رساند. به نظر می‌رسد میزان اصلی این گنج باارزش 240 تن بوده است.

در افسانه‌ها، کراکن به هیولای دریایی غول پیکر با بازوهای متعدد گفته می‌شده که اغلب در سواحل نروژ و گرین‌لند قابل مشاهده بوده است.هرمان ملویل نیز در اثر معروف خود "موبی‌دیک" این موجودات را توصیف کرده است. به نظر می‌رسد اگر بخوهیم کراکن را به ساکنان امروز اقیانوس‌ها تعمیم دهیم به موردی بهتر از اختاپوس یا همان هشت پاهای غول پیکر (Giant Squid) نخواهیم رسید که با احتساب بازوهای‌شان، طولی  بین 12 تا 15 متر دارند.

از این روی هیچ فهرستی از عجایب و یافته‌های اعماق اقیانوس کامل نمی‌گردد مگر آنکه به این موجودات دریایی غول پیکر نیز اشاره شده باشد. بنابر مشاهدات ماهیگران و نیز بقایایی که هر ساله راه خود را از دل اقیانوس‌ها به ساحل می‌یابند، این هشت پاهای غول پیکر حقیقتاً وجود دارند. گفته می‌شود بعضی از آنها بیش از 40 پا درازا دارند. اولین مشاهده‌ از یک نوع زنده‌ی آنها به سال 2001 باز می‌گردد، اما در سال 2012 کانال دیسکاوری در برنامه‌ای به این موضوع پرداخته و یافته‌های خود در این مورد را به نمایش گذاشت.

این پایان فهرست ماست اما بی‌شک اعماق اقیانوس هنوز هم مملو از ناشناخته‌هایی است که بشر هنوز توان و دانش دست یابی به آنها را کسب نکرده است. این قلمرو وسیع و جادویی با امکانات و ویژگی‌های خاصش، صندوقچه‌ی اسرار بسیاری است که روزی بالاخره هویدا خواهند شد.