ایرانیان باستان از نوعی سلاح شیمیایی در جنگ با رومی‌ها استفاده کرده‌اند

حدود ۱۸۰۰ سال پیش ۱۹ سرباز رومی با عجله به درون تونلی زیرزمینی می‌روند تا از شهر باستانی دورا دفاع کنند. در برابر آن‌ها ارتشی از سربازان ایرانی قرار گرفته که تونلی برای عبور از دیوارهای شهر حفر کرده‌اند، اما در این تعقیب و گریز زیر زمینی رومی‌ها با سلاحی مرگبار روبرو می‌شوند که شمشیرها قدرت مقابله با آن را ندارد، و سربازان وحشت زده‌ی رومی در چند دقیقه می‌میرند در حالی که هنوز آخرین سکه‌ها در قلاف کمرشان باقی‌مانده است.

دیوارهای شهر باستانی دورا-اروپوس

حدود سال ۲۵۰ میلادی، امپراتوری ساسانیان تمرکز خود را بر باز پس گیری شهر دورا-اروپوس سوریه از رومی‌ها قرار می‌دهد، دورا به شدت از رودخانه‌ی فرات پشتیبانی می‌کرد و در آن زمان به پایگاه نظامی امپراتوری روم تبدیل شده بود که با دیوارهای با ضخامت چند متر حفاظت می‌شد. برای عبور از این دیوارها ایرانیان مشغول حفر تونل می‌شوند، آن‌ها از فاصله‌ی ۴۰ متری شهر و از مقبره‌ای در گورستان زیرزمینی شهر دورا حفاری خود را شروع کردند اما در عوض مدافعان رومی به امید متوقف کردن ایرانی‌ها دست به کندن تونل‌های مشابهی می‌زنند. باستان شناس فرانسوی رابرت دو مسنیل دو بایسون در دهه‌ی ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ برای اولین بار نقشه‌ای از این بازی موش و گربه را ترسیم می‌کند، تونلی که به دام ابدی رومی‌ها تبدیل شده است. منسیل جسد حداقل ۱۹ سرباز رومی را در یک سمت تونل و یک سرباز پارسی تنها را در سمت دیگر تونل و در زیر دیوارهای شهر پیدا می‌کند. او مبارزه‌ی تن به تنی را متصور می‌شود که طی آن سربازان ایرانی در برابر رومی‌ها عقب نشینی کرده‌اند و سپس تونل را به آتش کشیده‌اند. کریستال‌های گوگرد و قیر (شبیه به آنچه در مراکز پتروشیمی به وجود می‌آید) در تونل یافت شده بودند که نشان دهنده‌ی آتش بسیار سریع و داغی است که توسط ایرانی‌ها به پا شده بود.

اما از نظر سایمون جیمز باستان شناس و مورخ از دانشگاه لِستر انگلستان مواردی از این سناریو با عقل همخوانی ندارد، ابتدا آنکه مبارزه‌ی تن به تن در تونلی که به زحمت یک مرد بتواند سرپا بایستد کاری بسیار دشوار است و سپس آنکه موقعیت جنازه‌ها با سناریوی دو منسیل که در آن رومی‌ها بر اثر سوختن به قتل رسیده‌اند مطابقت ندارد. سایمون جیمز می‌گوید:

موقعیت اسکلت‌ها نشان دهنده‌ی تعداد زیادی از انسان که در فضای کوچک جمع شده باشند نبود، بلکه آن تپه‌ای از اجساد قرار گرفته بر روی هم بود.

با استفاده از گزارش‌های قدیمی جیمز تصور می‌کند شاید در آن روز مرگبار سربازان رومی برای فرار از آن تونل یکدیگر را لگدمال کرده‌اند، اما یکی از همکارانش ایده‌ی دیگری را مطرح می‌کند.

اسکلت سرباز پارسی در تونل دورا، زره مرد به دور سینه‌ی او جمع شده که نشان می‌دهددر هنگام تلاش برای درآوردن آن کشته شده است

تعداد زیادی از سلاح‌های شیمیایی در دوران باستان وجود داشته‌اند که در تحقیقات نامی از آن‌ها برده نشده است، فقط افراد معدودی از مستندات باقی مانده از دوران باستان آگاه هستند. به گفته‌ی آدرین مِیور مورخ دانشگاه استنفورد و نویسنده‌ی کتاب‌های "آتش یونانی"، "تیرهای سمی" و "بمب عقرب: جنگ‌های بیولوژیکی و شیمیایی در جهان باستان" تعداد زیادی از سلاح‌های شیمیایی در دوران باستان وجود داشته‌اند که در تحقیقات نامی از آن‌ها برده نشده است. یکی از اولین این نمونه‌ها در جنگی در ۱۸۹ سال قبل از میلاد مسیح استفاده شده است که یونانیان با سوزاندن پر مرغ تونل‌های مهاجمان رومی را با دود پر می‌کردند. آتش زدن مواد نفتی و قیر و چربی نیز از ابزارهای متداول در جنگ‌های خاورمیانه بوده است. ارتش‌های باستانی بسیار خلاق بوده‌اند، هنگامی که اسکندر مقدونی در قرن چهارم میلادی به شهر فنیقی صور حمله می‌کند در کمال تعجب فنیقی‌ها را در انتظار ورودش می‌بیند. آن‌ها ذرات ریز شن را در محفظه‌هایی به حدی حرارت داده بودند که گداخته شود و سپس آن را روی ارتش اسکندر ریختند، این قطعات ریز از شن و ماسه از زره سربازان رد شده و تا چند سانتی‌متر پوست آن‌ها را سوزانده و فرو می‌رود.

هرکول پرندگان استومفالوسی را با تیرهای زهرآگین میکشد - والنسیا، اسپانیا

اما در تفسیر جدید از نبرد ایران و روم در تونل دورا، ایرانی‌ها به خوبی از اسلحه‌ای شیمیایی استفاده می‌کنند. سربازان رومی صدای حفاری ایرانی‌ها را از زیر دیوارهای شهر می‌شنوند و تصمیم می‌گیرند تونل خودشان را برای حمله‌ی غافلگیرانه به ایرانی‌ها حفر کنند. تونل رومی‌ها کم عمق‌تر است بنابراین رومی‌ها قصد داشتند از بالای سقف تونل پارس‌ها را بشکنند و بر سر آن‌ها بریزند، اما ایرانی‌ها از همان عنصر غافلگیری رومی‌ها استفاده می‌کنند، سربازان ارتش ساسانی صدای حفاری سربازان روم را می‌شنوند و تله‌ای مرگبار بر سر راه آن‌ها قرار می‌دهد، ایرانی‌ها در تونل خود آتشی برپا می‌کنند؛ شاید با دمیدن یا حرکت طبیعی دود، آتش به بالا و به سمت تونل رومی‌ها حرکت می‌کند، سپس گوگرد و قیر را به شعله‌های آتش اضافه می‌کنند. در همین حین دود به سینه‌ی یکی از سربازان پارسی می‌رود و او در حال تقلا برای درآوردن زره، قربانی سلاح خودی می‌شود. دود سمی در تونل خزیده و پیش می‌رود تا سربازان نگون بخت رومی با یکی از مرگبارترین سلاح‌های شیمیایی آن دوران روبرو شوند، دیواری از دود سیاه و سفید که با استنشاق در ریه به اسید سولفوریک تبدیل شده و بدن را از درون حل می‌کند. جیمز می‌گوید:

به معنای واقعی کلمه تونل رومی‌ها تبدیل به جهنم شده بود.

طرحی از چگونگی این نبرد

سربازان رومی با دیدن دود و صدای ضجه هم قطاران خود ترسیده و دیگر وارد تونل نمی‌شوند، در همین حال ایرانیان که در انتظار مرگ تمام رومی‌های درون تونل بودند با عجله اجساد را جمع آوری کرده و آن‌ها را در جایی که دو مسنیل کشف کرد بر روی هم می‌ریزند، با سرعتی که حتی فرصت گشتن آن‌ها را پیدا نمی‌کنند، تپه‌ای از اجساد با سلاح و سکه‌های دست نخورده بر روی هم قرار می‌گیرد و سپس تونل را می‌بندند.

پس از پایان حفاری، دو مسنیل تونل را می‌بندد؛ بنابراین احتمالاً اسکلت‌ها در جایی که از ابتدا بودند دست نخورده باقی مانده‌اند. جیمز می‌گوید:

استفاده‌ی ایرانی‌ها از سلاح‌های شیمیایی نشان می‌دهد جنگ‌های باستانی بسیار پیچیده و وحشتناک بوده است.

قیر و گوگرد بر سطح زمین یافت می‌شوند پس احتمالاً ایرانی‌ها در آن زمان این روش را اختراع نکرده‌اند و شاید استفاده از آن روشی معمول در جنگ‌ بوده است. چیزی که این تحقیقات نشان می‌دهد آن است که جنگ‌های باستانی بسیار بی‌رحمانه و وحشتناک بوده‌اند. شواهد به دست آمده تصوری زنده و وحشتناک از جنگی سخت خونین و کشتاری بزرگ را در ذهن تداعی می‌کند. این ۲۰ مرد اولین قربانیان شناخته شده‌ی جنگ‌های شیمیایی باستانی هستند و این مورد یکی از معدود مواردی است که هنوز شواهد فیزیکی پس از خاکبرداری و کاوش‌های باستان شناسی دهه‌ی ۱۹۳۰ دست نخورده باقی‌مانده است.