بیوگرافی ابوعلی سینا، پدر علم پزشکی و فلسفه مدرن

ابوعلی سینا (در زبان‌های لاتین مشهور به Avicenna) با نام کامل ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن بن علی بن سینا، دانشمند ایرانی قرن چهارم هجری است. او به‌عنوان یکی از بزرگترین پزشکان، فیلسوفان، منجمان و نویسندگان تاریخ شناخته می‌شود. دوران تحقیق و فعالیت این دانشمند به نام دوران طلایی اسلام شناخته می‌شود. ابن سینا را پدر علم مدرن پزشکی نیز می‌نامند.

ابوعلی سینا حدود ۴۵۰ کتاب و مقاله دارد که ۲۴۰ عدد از آنها حفظ شده‌اند. از این میان ۱۵۰ کتاب در مورد فلسفه و ۴۰ کتاب در مورد علم پزشکی هستند. کتاب‌ شفا به‌عنوان دایرة‌المعارف علم و فلسفه و همچنین کتاب قانون به‌عنوان دایرةالمعارف علم پزشکی از یادگارهای این دانشمند بزرگ هستند. کتاب قانون به‌عنوان مرجعی آموزشی در بسیاری از دانشگاه‌های پزشکی جهان شناخته شده و تا سال ۱۶۵۰ میلادی تدریس می‌شده است. ابن سینا علاوه بر فلسفه و پزشکی، در علوم بسیار متنوع دیگر از جمله نجوم، شیمی، جغرافیا، زمین‌شناسی، روانشناسی، الهیات، منطق، ریاضیات، فیزیک و حتی ادبیات و شعر نیز مقالاتی نوشته است. 

ابن سینا در یکم شهریور سال ۳۵۹ هجری شمسی (۹۸۰ میلادی) در روستای افشانه در نزدیکی بخارا در ازبکستان کنونی به دنیا آمد. در آن زمان بخارا پایتخت سامانیان بود. مادرش ستاره نام داشت و اهل بخارا بود. پدر او، عبدالله اهل بلخ بوده و در دولت سامانیان مشغول به فعالیت بود. برادر کوچک ابوعلی یعنی محمود، در ۵ سالگی او به دنیا آمد. ابن سینا از کودکی به یادگیری قرآن و ادبیات مشغول بوده و در ۱۰ سالگی قرآن را حفظ کرد. این حقیقت در اتوبیوگرافی ابن سینا آورده شده است.

این دانشمند در سنین کودکی علاقه‌ی خود به علوم مختلف را نشان داد و با مطالعه‌ی منابع مختلف، ریاضیات هندی و علوم اسلامی مانند فقه را آموخت. کتاب‌های اصول اقلیدس، مقدمه‌ی پورفیری و المجسطی نوشته‌ی بطلمیوس از آثاری هستند که ابن سینا در کودکی و تحت تعلیم اساتید مختلف مطالعه کرد.

ابن سینا در نوجوانی مباحث متافیزیک ارسطو (مابعدالطبیعه) را مطالعه کرده وسوالات زیادی در مورد این علم در ذهنش شکل گرفت. او پس از خواندن نظریات فارابی در مورد این کتاب، پاسخ بسیاری از سوال‌های خود را پیدا کرد. پس از آن او به مطالعه‌ی فلسفه علاقه‌مند شده و با مطالعه‌ی بیشتر، سوالاتش نیز بیشتر شد.

نقش تصویر مشهور ابن سینا بر گلدان نقره - موزه ابن سینا، همدان

پدر علم پزشکی مدرن در ۱۶ سالگی به این دانش علاقه‌مند شده و مطالعاتش را در آن پی گرفت. او علاوه بر یادگیری نظریات اولیه‌ی این علم، با درمان‌های متعدد، روش‌های درمانی جدیدی را نیز کشف کرد. او در سن ۱۸ سالگی به پزشکی شناخته‌شده در منطقه‌ی خود تبدیل شده بود. نکته‌ی جالب این که ابن سینا در نوشته‌های خود، پزشکی را علمی ساده می‌داند و به‌همین خاطر توانسته در مدت کوتاهی در آن پیشرفت کند. از نظر او علومی همچون ریاضیات و متافیزیک، پیچیدگی‌های بسیار بیشتری دارند. به‌هرحال پیشرفت‌های دانشمند جوان روز به روز بیشتر می‌شد و گفته شده او بسیاری از بیماران را بدون دریافت هزینه، درمان می‌کرد.

ابوعلی سینا در مجسمه‌ی چهارطاقی اهدایی ایران به سازمان ملل

جوانی و شروع نگارش کتاب

ابن سینا در سنین جوانی به‌عنوان پزشک نوح دوم سامانی (ملقب به امیر رضی) فعالیت می‌کرد. او بیماری شدید این فرماندار را درمان کرده و امیر رضی نیز به‌عنوان پاداش، اجازه‌ی دسترسی و مطالعه در کتابخانه‌ی سلطنتی امپراطوری سامانی را به او داد. پس از مدت کوتاهی این کتابخانه آتش گرفت. دشمنان ابن سینا ادعا می‌کردند که او به‌منظور جلوگیری از دسترسی دیگران به منابع علمی‌اش، خود دست به آتش زدن کتابخانه زده است. بوعلی در آن سال‌ها در تجارت و امور مالی نیز به پدرش کمک می‌کرد و اندک زمان باقی‌مانده برای نوشتن بهره می‌برد.

تصویر ابن سینا در یکی کتاب‌های نسخه‌ی خطی قرون وسطی در اروپا

ابوعلی سینا در ۲۲ سالگی پدر خود را از دست داد. امپراطوری سامانی نیز در سال ۳۸۳ هجری (۱۰۰۴ میلادی) سرنگون شد. این دانشمند بزرگ که دعوت محمود غزنوی برای کار در دربار را نپذیرفت، به گرگانج در ترکمنستان امروزی رفت. وزیر آن زمان دولت غزنوی که حامی محققان بود، یک مستمری مختصر برای ابن سینا در نظر گرفت. درآمد این دانشمند در آن زمان کم بود و او در مناطق مختلف از نیشابور تا مرو و مرزهای خراسان به دنبال مسیری برای ادامه‌ی فعالیت‌های علمی‌اش بود.

قابوس بن وشمگیر فرماندار آن زمان طبرستان از حامیان محققان بود و ابن سینا امیدوار بود که نزد او امنیت داشته باشد. در نهایت نیروهای قابوس نیز علیه او شورش کرده و او را کشتند. در نهایت بوعلی که خود نیز در آن زمان از بیماری شدید رنج می‌برد، به گرگان رفت و به کمک یکی از دوستانش، به مطالعه و نوشتن در مورد منطق و نجوم پرداخت. بسیاری از رساله‌های ابن سینا در همین زمان نوشته شده است. شروع کتاب مشهور قانون نیز در همین زمان اقامت در گرگان (به لاتین هیرکانی) بوده است.

همدان نیز مکان امنی برای ابن سینا نبود و مقامات حکومتی تلاش زیادی می‌کردند تا او را به فعالیت در کنار خود مجبور کنند. به‌هرحال او مدتی را به‌صورت مخفی زندگی می‌کرد اما در همین دوران نیز از مطالعه و تحقیق در علوم مورد علاقه‌اش دست نکشید. او شاگردانی را به‌صورت شبانه و با آموزش خلاصه‌هایی از کتاب‌های شفا و قانون تعلیم می‌داد.

ارز رسمی تاجیکستان

شیخ‌الرئیس که دوران خوبی را در همدان نمی‌گذراند، در نامه‌ای به ابوجعفر فرماندار وقت اصفهان، به او پیشنهاد همکاری و خدمت داد. امیر همدان که متوجه این نامه شده بود، با کشف محل اختفای ابن سینا او را دستگیر و در قلعه‌‌ی فردجان زندانی کرد.

کتاب انسان معلق

ابن سینا که همیشه مشغول مطالعه و تحقیق بود، در زمان زندان، کتاب انسان معلق را در بررسی اثبات وجود نفس و پیکر انسان نوشت. او در این کتاب که نوعی آزمایش فکری محسوب می‌شود، به تشریح کامل دلیل وجود روح و منحصربه‌فرد بودن آن می‌پردازد. ابن سینا در کتاب انسان معلق مغز را مکانی برای تعامل دلیل و احساسات می‌داند.

سرانجام اختلافات میان فرمانداران اصفهان و همدان در این مدت بالا گرفت و در سال ۱۰۲۴ میلادی، همدان به تصرف نیروهای اصفهان درآمد و به دستور ابوجعفر، مزدوران تاجیکی از این شهر اخراج شدند. در نهایت ابن سینا از زندان آزاد شده و با نزدیکی به امیر همدان، به تحقیق در زمینه‌ی ادبیات پرداخت. به‌هرحال او هنوز از زندگی در همدان راضی نبوده و به‌همراه برادرش از این شهر فرار کرد. پس از یک سفر خطرناک، آنها به اصفهان رسیده و به گرمی توسط مردم و فرماندار این شهر، از آنها استقبال شد.

ابن سینا فعالیت‌های زیادی در زمینه‌ی فلسفه‌ی اولیه‌ی اسلام داشته است. او رساله‌هایی با عنوان منطق و ماوراء‌الطبیعه را در این زمینه نگاشته و به‌عنوان نماینده‌ی حکمت مشاء در این علم شناخته می‌شود. بسیاری از کتاب‌های فلسفی او به زبان عربی هستند که در آن زمان به‌عنوان زبان علم در خاور میانه شناخته می‌شود. البته تعدادی از مشهورترین نوشته‌های او در علم و فلسفه نیز به زبان فارسی هستند که از این میان می‌‌توان به دانشنامه‌ی علائی اشاره کرد. منطق، طبیعیات، هیئت (نجوم سنتی) و ماوراءالطبیعه از مواردی هستند که در این کتاب به آنها اشاره شده است.

۲۰۰ ریالی قدیمی ایران

شیخ‌الرئیس در فلسفه، آثار ارسطو را مطالعه و بررسی می‌کرد و انتقادهایی نیز به این فیلسوف بزرگ داشت. کتاب مشهور او در فلسفه یعنی شفا، بررسی عمیقی از نظریات فلسفی افلاطونیان و نوافلاطونیان را در بر دارد. این کتاب حدود ۵۰ سال پس از نوشته شدن به اروپا راه یافته و ترجمه‌ی لاتین آن در اختیار دانشمندان آن زمان قرار گرفت. در آن زمان نظریات ابن سینا با‌عنوان Latin Avicennism در اروپا رشد یافتند و همراه با نظریات ابن رشد در این منطقه بررسی می‌شدند.

به‌هرحال فلسفه و نظریات ابن سینا در علوم مختلف، دانشمندان بزرگی همچون ویلیا اوورن، آلبرتوس ماگنوس و توماس آکویناس را تحت تاثیر قرار داد.

یکی از مطالعات ماندگار ابن سینا، برهانی بر وجود خداوند است که با نام برهان الصدیقین شناخته می‌شود. او در این رساله به مفهومی با عنوان واجب‌الوجود اشاره می‌کند و با برهان‌های متعدد، وجود خداوند را اثبات می‌کند. پیتر آدامسون از مورخان فلسفه‌ای معاصر، این برهان را یکی از تاثیرگذارترین برهان‌های آن زمان در اثبات وجود خدا می‌داند و این رساله را بزرگترین تاثیر ابن سینا در تاریخ فلسفه نام‌گذاری می‌کند. در واقع ابن سینا در مطالعات خود قصد داشت با استفاده از منطق در الهیات، وجود خداوند را با برهان‌های منطقی اثبات کند.

اولین سنگ قبر ابن سینا

ابن سینا در دوران تحقیقات خود با دانشمند معاصر یعنی ابوریحان بیرونی نیز مکاتبانی داشت. این دو عموما در مباحثی همچون فلسفه‌ی ارسطویی با یکدیگر مکاتبه و بحث می‌کردند.

کتاب قانون

قانون (Canon) مشهورترین اثر مکتوب ابن سینا در مورد علم پزشکی، ساختار و تاریخچه، کیهان‌شناسی، علم مزاج، خلق‌وخو، داروها، آسیب‌شناسی، بیماری‌های خاص و ترکیب‌های دارویی و بسیاری مفاهیم اساسی دیگر در این علم است. این کتاب، مجموعه‌ای از پنج کتاب است که هر کدام به بخشی خاص از این علم می‌پردازند.

کتاب قانون شیخ‌الرئیس ابن سینا در سال ۴۰۴ هجری شمسی (۱۰۲۵ میلادی) به زبان عربی چاپ شد. مطالب این کتاب،‌ پایه‌های بسیاری از مفاهیم امروزی علم پزشکی را شامل می‌شود. اکثر مطالب علمی کتاب قانون تحت تاثیر نظریات و تعلیمات جالینوس، از پزشکان یونان باستان بوده است. این کتاب برای قرن‌ها به‌عنوان منبعی ارزشمند در علم پزشکی شناخته می‌شد و استانداردی از این علم را در زمان قرون وسطی در اروپا ایجاد کرده و تا قرن ۱۸ میلادی به‌عنوان کتاب آموزش پزشکی شناخته می‌شد.

صفحه‌ی اول نسخه‌ی خطی کتاب قانون چاپ سال ۱۵۹۶ میلادی

کتاب اول قانون به توضیح کلی علم پزشکی، عناصر سازنده‌ی کیهان، مزاج‌شناسی، آناتومی بدن و فیزیولوژی می‌پردازد. این کتاب دلایل سلامت و بیماری‌ها را بررسی می‌کند. او در این کتاب، پزشکی (طب) را این‌گونه معرفی می‌کند:

پزشکی علمی است که از طریق آن، حالت‌های مختلف بدن را مطالعه می‌کنیم. حالت‌هایی همچون سلامتی، بیماری، دلایل از بین رفتن سلامتی و ابزارهایی برای بازگرداندن آن مورد بررسی قرار می‌گیرند. به بیان دیگر این علم، هنر بررسی سلامت و هنر بازگرداندن آن است.

در کتاب دوم‌، فهرستی از ۸۰۰ ماده‌ی خالص دارویی خالص آورده شده است. این مواد بدون ترکیب با مواد و عناصر دیگر، در آن دروان به‌عنوان دارو مورد استفاده قرار می‌گرفتند. اولین بخش این کتاب به بررسی قوانین کلی در مورد داروها و رساله‌ای با عنوان «علم نیروهای پزشکی» اختصاص دارد. بخش دوم فهرست داروها را بر اساس حروف الفبا دارد که انواع داروهای گیاهی، معدنی و حیوانی را شامل می‌شود.

کتاب قانون چاپ سال ۱۴۸۴ میلادی

در لیست داروهای این کتاب، نام دارو، منشأ آن و خصوصیات آن ذکر شده است. سپس یک یا دو اثر از مجموعه‌ی ۲۲ اثر دارویی به هر ماده اختصاص داده شده و در ادامه، ارتباط آن با ۱۱ نوع بیماری کشف شده بیان شده است. در نهایت فهرستی از مواد قابل ساخت با آن داروی طبیعی نیز آورده شده است.

در این کتاب، ۷ قانون در مورد کشف و ساخت داروهای جدید نیز آورده شده که عموما از اصول جالینوسی در آن استفاده شده است. این قوانین تمام مراحل تهیه، آزمایش، نظارت و تایید اثرگذاری داروها را شامل می‌شوند. به‌عنوان مثال شرایط ساخت دارو در ابتدا بیان شده و سپس نحوه‌ی آزمایش آن روی نمونه‌های انسانی گفته شده است. در این قوانین، اشاره‌ای نیز به دوز داروها و چگونگی اضافه کردن تدریجی آنها در بدن بیمار شده است. در قانون آخر این کتاب گفته شده که برای تاییر اثر یک دارو، باید آن را روی چند نمونه آزمایش کرد و تنها با آزمایش روی نمونه‌ی انسانی، می‌توان دارو را تایید کرد.

کتاب سوم که به پاتولوژی یا آسیب‌شناسی می‌پردازد، کتابی جامع برای شناخت عملکرد و بیماری‌های هر قسمت از بدن انسان است. در ادامه‌ی این کتاب، کتاب چهارم نگاشته شد که بیماری‌های ترکیبی با اثرگذاری روی چند ارگان بدن در آن بررسی می‌شود.

این دانشمند بزرگ در ادامه‌ی کتاب پنجم به بررسی تاثیر یا عدم تاثیر برخی روش‌های درمانی پرداخته است. بعلاوه او جزئیاتی نیز از ترکیبات دارویی و منشأ آنها بیان کرده است. او به روش‌های اجرایی که در طول زمان آزمایش شده‌اند علاقه نشان می‌داد و معتقد بود ترکیبات دارویی باید با احتیاط بالایی ساخته و مصرف شوند. به‌عقیده‌ی شیخ‌الرئیس، داروهای ترکیبی اثرات پیش‌بینی‌ نشده و قوی‌تری نسبت به داروهای خالص داشتند.

کتاب قانون چاپ قرن ۱۲ میلادی

کتاب قانون در قرن ۱۳ میلادی توسط جرارد سرمونا به زبان لاتین ترجمه شد. محتوای دایرةالمعارفی، نظم‌دهی سیستماتیک و ترکیب علم جالینوس با فلسفه‌ی ارسطویی باعث شد که کتاب قانون به‌سرعت به منبعی جامع در علم پزشکی اروپا تبدیل شود. محققان علم پزشکی از همان زمان استفاده از این کتاب را شروع کردند و دانشگاه‌ها نیز از قرن ۱۴ آن را به‌عنوان منبع رسمی خود پذیرفتند.

سر ویلیام آسلر از پزشکان بزرگ تاریخ و یکی از موسسان بیمارستان جانز هاپکینز کتاب قانون را مشهورترین کتاب پزشکی تاریخ می‌داند و معتقد است این کتاب مانند انجیل پزشکی بوده و بیش از هر اثر نوشتاری دیگر، ماندگار بوده است.

جرج سارتن، دانشمند مورخ در مورد این کتاب می‌نویسد:

قانون، دایرةالمعارف عظیم پزشکی است. این کتاب شامل تعدادی از روشنگرترین مباحث پزشکی است که این علم را منحصربه‌فرد می‌کند. مباحثی همچون التهابات بدن (مدیاستینیت)، منبع بیماری سل، جداسازی بیماری‌ها بر اساس عوامل آبی و خاکی، توصیح دقیق مشکلات پوستی، بیماری‌های جنسی و راه‌های پیشگیری از آنها و همچنین بیماری‌های عصبی، به خوبی در این کتاب بررسی شده‌اند.

کتاب شفا

ابوعلی سینا در کنار نگارش کتاب قانون، بخشی از وقت خود را نیز به کتابی جامع در مورد کلیت علم اختصاص داد. مورخان سال‌های ۱۰۱۴ تا ۱۰۲۰ میلادی را زمان نگارش این کتاب می‌دانند و اولین نمونه از آن در سال ۱۰۲۷ به چاپ رسید. این کتاب بر خلاف اسمش ارتباطی با علم پزشکی ندارد و بیشتر برای درمان جهل روح نوشته شده است. 

دستنویس فارسی از روی کتاب قانون در موزه ابن سینا - همدان

کتاب شفا شامل چهار بخش اصلی است. منطق، علوم طبیعی، ریاضیات (که شامل علوم اربعه یعنی ریاضیات، هندسه، نجوم و موسیقی است) و ماوراءالطبیعه جزء مباحث اصلی این کتاب هستند. در این کتاب از مباحث نظری فیلسوف‌های یونان باستان همچون ارسطو، متفکران عصر هلنیستی همچون بطلمیوس و دانشمندان مسلمان و ایرانی هموچون ابویوسف کندی، فارابی و ابوریحان بیرونی استفاده شده است.

دانشمندان اروپایی نظریات ابن سینا در این کتاب و در بخش زمین‌شناسی را بسیار پیشگام می‌دانند. آنها معتقدند نظریات او در مورد کوه‌ها و طبیعت آنها در دوره‌ای بیان شد که تا ۸۰۰ سال بعد، در دنیای مسیحیت جایی نداشت. این دانشمند بزرگ در کتاب خود اشاره‌ای نیز به علم دیرینه‌شناسی و شکل‌گیری حالت سنگی فسیل‌ها داشته است. او در کتاب خود خارج شدن موادی با قابلیت سنگ کردن همه‌چیز در مسیر را دلیل ایجاد فسیل‌ها می‌داند. البته شیخ‌الرئیس در نهایت این پدیده را آن‌چنان خاص و عجیب ندانسته است.

مجسمه ابن سینا در کشور آذربایجان

در بخش روانشناسی کتاب شفا، اشاره‌هایی به ذهن، وجود آن و ارتباط آن با بدن شده است. علاوه بر آن احساسات و ادراک انسان‌ها نیز مورد بررسی قرار گرفته است. نکات مورد بررسی در این بخش بسیار جلوتر از زمان خود بوده‌اند. ابن سینا ابتدا به تاثیر ذهن بر عملکرد بدن اشاره می‌کند و حرکت کردن و انجام کارها را تاثیر اولیه‌ی ذهن بر بدن می‌داند. احساسات، تاثیر بعدی ذهن بر بدن است که برخی اوقات عمیق‌تر است. نکته‌ی مهم این که ابوعلی سینا به تاثیرات تفکر و احساسات منفی روی بدن نیز اشاره کرده و برخی اوقات آنها را عامل مرگ توصیف کرده است.

ابن سینا در ادامه‌ی بخش روانشناسی کتاب خود اشاره‌ای نیز به هیپنوتیزم داشته و آن را با نام وهم‌العمل معرفی کرده است. او گفته افراد می‌توانند احساسات را به‌گونه‌ای در دیگران ایجاد کنند که تصور واقعی بودن هیپنوتیزم ایجاد شود. ابوعلی سینا اولین کسی بود که احساسات انسانی را به پنج حس خارجی (شنوایی، بینایی، بویایی، چشایی و لامسه) و پنج حس داخلی تقسیم کرد. احساسات داخلی کشف شده توسط ابن سینا عبارتند از: حس مشترک، خیال، متصرّفه، واهمه و حافظه. این دسته‌بندی در بسیاری از مطالعات اسلامی روی رفتارها و روان انسان تاثیر داشته است.

۱۰ ریالی قدیمی ایرانی

در مورد استفاده‌ی ابوعلی سینا از روانشناسی در درمان، داستان مشهوری وجود دارد. یکی از فرمانروایان ایرانی به افسردگی شدید دچار شده و تصور می‌کرد که گاو است. او از غذا خوردن امتناع می‌کرد و به اطرافیان می‌گفت که او را بکشند و از گوشتش غذا بپزند. بوعلی سینا برای درمان پیامی برای این فرد فرستاد و گفت که آماده باشد چون قصاب برای کشتنش خواهد آمد. سپس شیخ‌الرئیس با چاقویی برای کشتن گاو رسید و بیمار باز هم خود را به جای حیوان نشان داد. بوعلی سینا قصد نهایی برای کشتن گاو را نشان داد اما گفت که این حیوان بسیار لاغر است و پیش از کشتن باید غذا خورده و چاق شود. در نهایت آن بیمار به غذا خوردن رضایت داد و پس از مدتی، با بازیابی سلامت جسمانی، حالت افسردگی و مالیخولیای او درمان شد.

مقبره ابن سینا در دوران قاجار

نکته‌ی قابل توجه در مورد ابوعلی سینا این که او فعالیت‌هایی جدی نیز در ادبیات داشته و حدود نیمی از نوشته‌هایش به‌صورت نظم نوشته شده‌اند. او اشعاری در زبان‌های عربی و فارسی دارد. ادوارد براون ایران‌شناس مشهور قرن ۱۹ میلادی معتقد است شعر زیر به اشتباه به عمر خیام منصوب شده و در واقع نوشته‌ی ابن سینا است:

از قعر گل سیاه تا اوج زحل / کردم همه مشکلات گیتی را حلبیرون جستم زقید هر مکر و حیل / هر بند گشاده شد مگر بند اجل‎

سال‌های پایانی و مرگ

۱۰ تا ۱۲ سال پایانی عمر ابوعلی سینا در خدمت به ابوجعفر دشمنزیار از فرمانروایان سلسله‌ی آل کاکویه گذشت. او به‌عنوان پزشک شخصی و مشاور علمی و ادبی این فرمانروا فعالیت می‌کرد. علم زبان و ادبیات، زمینه‌های مطالعاتی ابن سینا در آن سال‌ها بودند.

ابن سینا در حمله‌ی ارتش به همدان دچار بیماری شدید کولیک شده بود. نشانه‌های تاریخی می‌گوید که ابن سینا بر اثر این بیماری به‌سختی قابلیت ایستادن داشته است. این بیماری بار دیگر و در سال‌های آخر به او حمله کرد. شیخ‌الرئیس که بار دیگر به همدان بازگشته بود، توانایی مقاومت بیشتر در برابر بیماری را نداشت و حتی رژیم درمانی خود را ترک کرده و سلامتش را به دست سرنوشت سپرده بود.

سنگ قبر ابن سینا در همدان

دوستان ابن سینا او را به آرامش و کار کمتر دعوت می‌کردند اما او اعتقاد داشت «زندگی کوتاه و وسیع بهتر از زندگی طولانی و محدود است». در نهایت پشیمانی در بستر مرگ به سراغ شیخ‌الرئیس آمد. او در روزهای آخر تمامی مال و اموال خود را بخشید، غلامانش را آزاد کرد و در سه روز آخر تا پایان عمر، در خانه مانده و به خواندن قرآن مشغول شد. ابوعلی سینا سرانجام در دوم تیر سال ۴۱۶ هجری شمسی در سن ۵۷ سالگی در ماه رمضان قمری از دنیا رفت و در همدان به خاک سپرده شد.

افتخارات و یادگارها

تاثیرات کتاب قانون و تحقیقات ابن سینا در دانش پزشکی خصوصا در قرن‌های ۱۴ تا ۱۶ میلادی به حدی بود که افراد زیادی او را در کنار بقراط و جالینوس، از متفکران بنیادی تاریخ قرار می‌دادند. لقب شاهزاده‌ی علم پزشکی (princeps medicorum) نیز در این زمان برای او استفاده می‌شد.

مدال جایزه‌ی ابن سینا - یونسکو

در دوران کنونی در کشورهای ایران، افعانستان و تاجیکستان، ابن سینا به‌عنوان یک نماد ملی و یکی از برترین پارس‌های تاریخ شناخته می‌شود. نمادهای مختلف از این دانشمند در این کشورها و همسایه‌های دیگر همچون آذربایجان نصب شده است. آرامگاه بوعلی سینا مهم‌ترین بنای یادبود این دانشمند بزرگ است که در زمان حکومت قاجار در شهر همدان ساخته شد. بنای جدید در سال ۱۳۷۶ شمسی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به صبت رسیده است.

ساخت بنای یادبود جدید بوعلی سینا در همدان در سال ۱۳۳۰ و در یادبود هزارمین سال تولد این دانشمند شروع شد. این بنا در محل منزل مسکونی یکی از دوستان صمیمی شیخ‌الرئیس یعنی ابوسعید دخوک ساخته شده و مهندس هوشنگ سیحون در طراحی آن از معماری دوره‌ای که ابوعلی سینا در آن می‌زیسته، استفاده کرده است.

از مکان‌های دیگری که به نام این دانشمند بزرگ نام‌گذاری شده‌اند می‌توان به موسسه‌ی تحقیقات زیست فناوری بوعلی سینا در تهران، دانشگاه بوعلی سینا در همدان، دانشگاه دولتی پزشکی ابن سینا در تاجیکستان و آکادمی علوم و پزشکی در علیگر هندوستان و تعداد زیادی دانشگاه و موسسه‌ی آموزش عالی دیگر اشاره کرد. نکته‌ی جالب این که یک دهانه‌ی آتشفشانی در کره‌ی ماه و همچنین یک گونه‌ی گیاهی نیز به نام Avicenna نام‌گذاری شده‌اند.

مقبره‌ی ابن سینا - همدان

اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۸۰ و به مناسبت هزارمین سالگرد ابن سینا جشنی را در کشور برگزار کرده و تمبرهای متعددی را به افتخار او طراحی کرد. در سال ۲۰۰۳، جایزه‌ی ابن سینا طراحی شد که هر دو سال یک بار توسط یونسکو به افراد فعال در زمینه‌ی اخلاق در علم اهدا می‌شود.

ایران در سال ۲۰۰۹ یک چهارطاقی از دانشمندان ایرانی را به دفتر سازمان ملل در وین اتریش اهدا کرد که مجسمه‌هایی از خیام، ابوریحان بیرونی، محمد زکریایی رازی و بوعلی سینا در آن ساخته شده است. در طراحی این مجسمه، هر دانشمند به همراه نشانه‌ای از زمینه‌ی فعالیت علمی‌اش نمود پیدا کرده که ابن سینا در آن، کتابی را در دست دارد.

در مورد آثار ادبی و هنری، در سال ۱۹۸۲ فیلمی با نام Youth of Genius در مورد سال‌های جوانی ابن سینا ساخته شد. رمان تاریخی The Walking Drum در سال ۱۹۸۵ توسط Louis L'amour نوشته شده و در آن به بررسی کتاب قانون ابن سینا پرداخته شده است. نوح گوردون در کتاب مشهور خود با نام پزشک داشتان یک دانشجوی حوان پزشکی را روایت می‌کند که برای دیدار با ابن سینا، برترین دانشمند آن زمان، به ایران سفر می‌کند. فیلم The Physician در سال ۲۰۱۳ با اقتباس از این کتاب ساخته شد و بن کینگزلی نقش بوعلی سینا را در آن بازی کرد. در ایران نیز در سال ۱۳۶۴ مجموعه‌ای تلویزیونی با نام بوعلی سینا به کارگردانی کیهان رهگذر ساخته شد که امین تارخ نقش جوانی و میانسالی این دانشمند را در آن ایفا کرد.