ماجرای دستگیری پاول دورف؛ «ناجی آزادی بیان» در بند

حدود ساعت ۸ شب روز شنبه، پاول دورُف، بنیان‌گذار و مدیرعامل تلگرام، هنگام خروج از جت شخصی خود در فرودگاه لو بورژه در حومه‌ی پاریس توسط پلیس فرانسه دستگیر شد؛ خبری که به‌سرعت در شبکه‌های اجتماعی دست‌وبه‌دست شد و حتی واکنش انتقادی ایلان ماسک، مدیرعامل شبکه‌ی اجتماعی X را در پی داشت.

کاربران ایرانی به‌طور ویژه بابت از دست دادن دسترسی به بخش Saved Messages تلگرام نگران بودند و به‌شوخی (یا جدی؟) از ذخیره‌کردن اطلاعات شخصی و مهمی چون حساب‌های بانکی، شماره تلفن، والت‌های رمزارز و رمز عبورهایشان در تلگرام می‌گفتند. حتی برخی از کاربران از Saved Messages به‌عنوان «هارد اکسترنال مجانی» خود یاد کردند که تمام زندگی‌شان در آن ذخیره‌شده است و اگر اتفاقی برای سرورهای تلگرام بیفتد، مثل این است که «حافظه‌شان را از دست بدهند.»

دستگیری غیرمنتظره‌ی دورف در پی صدور حکمی توسط OFMIN صورت گرفت که نهادی برای جلوگیری از خشونت علیه کودکان است و کمتر از یک سال از شروع فعالیتش می‌گذرد. تا پیش از آنکه دفتر دادستانی پاریس فهرست بلندبالای اتهامات دورف را منتشر کند، به‌نظر می‌رسید این میلیاردر ۳۹ساله به دلیل نبود نظارت بر محتوا و همکاری با مجریان قانون متهم شده است که از نظر فرانسه و بسیاری از کشورهای غربی، تلگرام را به ابزاری برای قاچاق مواد مخدر، جرائم سازمان‌یافته، ترویج تروریسم، آزار کودکان و کلاهبرداری تبدیل کرده است.

به‌گزارش TF1Info، رسانه‌ی فرانسوی که اولین‌بار این خبر را منتشر کرد، دستگیری دورف به‌دنبال بازگشتش از سفر به آذربایجان و به‌خاطر حکم تفتیشی رخ داد که تنها در صورت ورود او به خاک فرانسه اعتبار داشت. به‌‌گفته‌ی این شبکه‌ی خبری، دورف «بدون شک» در طول انجام تحقیقات در بازداشت خواهد ماند. رویترز هم می‌گوید پلیس فرانسه پیش از ورود جت شخصی‌ دورف به این کشور، نام او را در فهرست مسافران دیده بود. تیمی از ژاندارمری امنیت سایبری و تیمی از پلیس ملی مبارزه با کلاهبرداری، تحقیقات علیه دورف را رهبری می‌کنند. قاضی پرونده هم در مسائل مربوط‌به جرائم سازمان‌یافته تخصص دارد.

دفتر دادستانی فرانسه روز دوشنبه به‌عنوان بخشی از تحقیقات قضایی در حال انجام، فهرست دقیقی از اتهامات علیه دورف را منتشر کرد. البته در گزارش اینطور آمده که تحقیقات قضایی «علیه فردی نامشخص» باز شده است. فهرست بلندبالای اتهامات علیه دورف عبارت‌اند از:

• مشارکت در مدیریت یک پلتفرم آنلاین برای انجام معاملات غیرقانونی در یک گروه سازمان‌یافته
• امتناع از ارائه‌ی اطلاعات یا اسناد مورد نیاز به مقامات مربوطه برای اجرای شنود مجاز
• مشارکت در نگهداری تصاویر پورنوگرافی افراد زیر سنِ قانونی
• مشارکت در توزیع، عرضه یا در دسترس قرار دادن تصاویر پورنوگرافی افراد زیر سنِ قانونی در یک گروه سازمان‌یافته
• مشارکت در خرید، حمل، نگهداری، عرضه یا فروش مواد مخدر
• مشارکت در عرضه، فروش یا دردسترس قرار دادن تجهیزات، ابزارها، برنامه‌ها یا داده‌هایی که برای دسترسی غیرمجاز به سیستم‌های پردازش داده‌ی خودکار یا آسیب رساندن به آن‌ها طراحی یا تطبیق داده شده‌اند، بدون دلیل قانونی
• مشارکت در کلاهبرداری سازمان‌یافته
• عضویت در گروهی جنایی با هدف ارتکاب جرایمی که مجازات آن‌ها ۵ سال حبس یا بیشتر است
• پولشوییِ درآمد‌های حاصل از جرایم و تخلفات گروه‌های سازمان‌یافته
• ارائه‌ی خدمات رمزنگاری با هدف تضمین محرمانگی بدون اعلام‌ قبلی
• ارائه‌ی ابزاری برای رمزنگاری که صرفاً برای احراز هویت یا نظارت بر صحت داده‌ها نیست، بدون اعلام قبلی
• واردات ابزاری برای رمزنگاری با هدف احراز هویت یا نظارت بر صحت داده‌ها بدون اعلام قبلی

با توجه به رویه‌های مربوط به جرایم سازمان‌یافته، بازداشت دورف ممکن است تا ۲۸ آگوست ۲۰۲۴ (۷ شهریور) تمدید شود.

فعلا معلوم نیست چرا دورف باوجود اینکه در فهرست افراد تحت تعقیب فرانسه قرار داشت، خطر ورود به خاک این کشور را به جان خرید. به‌ویژه چون خودش چندی پیش گفته بود که درقبال حریم شخصی کاربران «مسئولیت سنگینی» به‌ گردن دارد و عاقلانه است که با دوری از کشورهایی که موقعیت ژئوپلیتیکی قدرتمندی دارند، «خودمان را در معرض این دسترسی‌ها قرار ندهیم.»

دورف که در دبی زندگی می‌کند و تابعیت امارات متحده را دارد، در سال ۲۰۲۱ شهروند فرانسه شد. او در گفتگوی بی‌سابقه‌ای با تاکر کارلسون، خبرنگار سابق فاکس‌نیوز گفته بود که به زندگی در لندن، سنگاپور و سان‌فرانسیسکو فکر کرده، اما درنهایت در دبی ماندگار شد؛ چون امارات «کشور بی‌طرفی است که می‌خواهد با همه دوست باشد. از نظر ژئوپلیتیک با هیچ ابرقدرتی هم‌سو نیست؛ برای همین بهترین جا برای پلتفرم بی‌طرفی مثل تلگرام است که می‌خواهد از آزادی بیان و حریم شخصی کاربرانش حفاظت کند.» به‌گفته‌ی دورف، در تمام هفت سالی که در دبی زندگی کرده، هیچ فشاری از سمت امارات به او و تلگرام وارد نشده است.

خبر دستگیری دورف واکنش‌های زیادی به‌همراه داشت؛ ازجمله سفارت روسیه در پاریس که بلافاصله مقامات فرانسوی را به دلیل نبود شفافیت در مورد دلایل بازداشت او و تسهیل‌نکردن دسترسی کنسولی متهم کرد. برخی از شهروندان روسی هم به‌نشانه‌ی اعتراض، موشک‌های کاغذی (آیکون تلگرام) را به سمت سفارت فرانسه در روسیه پرتاب کردند.

درحال‌حاضر، هشتگ FreePavel# در پلتفرم X درحال ترند است و ایلان ماسک هم یکی از افرادی است که به این کمپین پیوسته. دورف در گفتگو با کارلسون از نوآوری‌ها و گسترش آزادی بیان در توییتر پس از تصاحب ایلان ماسک تعریف کرده بود و ماسک با انتشار این بخش از صحبت‌های او، نوشت: «در سال ۲۰۳۰ در اروپا برای پسندیدن یک ویدیوی طنز در اینترنت اعدام می‌شوید.» برخی براین باورند که دستگیری دورف ممکن است در ادامه، پای ماسک و پلتفرم X را هم به‌خاطر دغدغه‌های مربوط‌به نظارت بر محتوا به میان بکشد.

اما یکی از پست‌هایی که حسابی در X سروصدا کرد و تاکنون بیش از ۶میلیون بار دیده شده، توییت تاکر کارلسون است. او با اشاره به این داستان که دورف به‌خاطر تلاش روسیه برای تصاحب شرکتش مجبور به ترک این کشور شد، نوشت: «درنهایت، این پوتین نبود که او را به‌دلیل اجازه‌دادن به مردم برای استفاده از حق آزادی بیان دستگیر کرد، بلکه یک کشور غربی بود.» او همچنین نوشت که دستگیری «دورف یک هشدار تمام‌عیار برای هر مالک پلتفرمی است که از سانسور حقیقت به دستور دولت‌ها و سازمان‌های اطلاعاتی خودداری می‌کند.»

تلگرام از قوانین اتحادیه‌ی اروپا، از جمله قانون خدمات دیجیتال، پیروی می‌کند. نظارت آن با چارچوب استانداردهای این صنعت مطابقت دارد و دائماً بهبود پیدا می‌کند. نزدیک به یک میلیارد کاربر در سراسر جهان از تلگرام به‌عنوان ابزار ارتباطی و منبع اطلاعات حیاتی استفاده می‌کنند. ما منتظر حل سریع این وضعیت هستیم.

تلگرام سال‌ها است با چالش نبود سیستم کارآمدی برای نظارت بر محتوا دست‌ به گریبان است. سیاست سخت‌گیرانه‌ی این پلتفرم در مورد حریم خصوصی و همکاری نکردن با دولت‌ها برای در اختیار گذاشتن اطلاعات کاربران باعث شده عده‌ای تلگرام را خطرناک و جایی برای فعالیت افسارگسیخته و بدون نظارت تروریست‌ها و مجرمان بدانند. مجله آلمانی اشپیگل در گزارشی که ژوئن ۲۰۲۱ منتشر کرد، تلگرام را امپراتوری‌ای تاریک، خطرناک‌ترین پیام‌رسان و «معادل دارک‌وب در جیب»‌ کاربران توصیف کرد.

واکنش دورف به این انتقادها این بود:‌ «راه‌حل‌های سیاسی که علیه رمزنگاری مطرح شده‌اند، قرار نیست علیه تروریسم مؤثر باشند. اگر سایتی مثل تلگرام را مسدود کنید، تروریست‌ها حتی متوجه هم نمی‌شوند.»

بااین‌حال، دورف اخیرا گفته بود که اگر درخواست‌ حذف محتوا قانونی باشد، مثلا درباره‌ی ترویج خشونت یا محتوایی که «هر آدم حسابی با آن مخالف است»، تلگرام به آن پاسخ مثبت می‌دهد؛ اما «در مواردی که فکر کنیم داریم از خطوط آزادی بیان و حریم شخصی کاربران رد می‌شویم، توجهی به درخواست‌ها نمی‌کنیم.»

ناتالیا کراپیوا، وکیل گروه حقوق دیجیتال Access Now به وایرد گفت که «جامعه‌ی مدنی در طول سال‌ها رابطه‌ی پیچیده‌ای با تلگرام داشته است. ما از تلگرام دربرابر تلاش‌های رژیم‌های استبدادی برای مسدود‌کردن و اجبار این پلتفرم به دراخیار‌گذاشتن کلید‌های رمزنگاری به آن‌ها دفاع کرده‌ایم؛ اما از سوی دیگر، درباره‌ی نبود سیاست‌های حقوق بشر در تلگرام، کانال ارتباطی مطمئن و جبران خسارت کاربران هم هشدار داده‌ایم.»

اگرچه از تلگرام اغلب به عنوان پیام‌رسان رمزنگاری‌شده یاد می‌شود، پیام‌ها در این پلتفرم به‌طور پیش‌فرض به‌صورت سرتاسری رمزنگاری نمی‌شوند. برای بهره‌مندی از چنین لایه‌ی امنیتی باید از Secret Chat استفاده کرد که هیچ نسخه‌ی پشتیبانی از پیام‌ها تهیه نمی‌کند. البته تلگرام می‌گوید پیام‌های عادی که به‌طور سرتاسری رمزنگاری نمی‌شوند، کماکان در سرورهای ابری اختصاصی تلگرام ذخیره می‌شوند و تلگرام کلید خصوصی رمزگشایی آن‌ها را در اختیار هیچ نهاد دولتی یا شخص خاصی قرار نخواهد داد.

پاول دوروف در صورت محکومیت ممکن است با ۲۰ سال زندان روبه‌رو شود. در غیاب دورف، آینده‌ی تلگرام از نظر برخی مبهم و متزلزل به نظر می‌رسد. جورجی لوبوشکین، مدیر روابط عمومی سابق شبکه‌ی اجتماعی VK که دوروف آن را تأسیس کرده بود، در این رابطه گفت: «من در شوک هستم و تمام نزدیکان پاول هم همین حس را دارند. هیچ کس برای این وضعیت آماده نبود.» وقتی از او پرسیدند که آیا نگران آینده‌ی تلگرام است و چه کسی می‌تواند در غیاب دورف، شرکت را اداره کند، فقط جواب داد: «من خیلی نگران هستم.»

آنتون روزنبرگ که از روزهای اولیه‌ی VK در سال ۲۰۰۷ با دورف همکار بود و از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۷ در تلگرام کار می‌کرد، گفت:‌ « هیچ‌کس در تلگرام برای چنین سناریویی آماده نبود.» روزنبرگ معتقد است دورف به‌هرقیمتی که شده، بهترین وکیل ممکن را برای دفاع از خود استخدام خواهد کرد. او با اشاره به نقش پررنگ دورف در رهبری تلگرام گفت: «بدون او، تلگرام ممکن است با مشکلات بزرگی در مدیریت، تصمیم‌گیری‌های مهم و حتی پرداخت‌ها مواجه شود.» روزنبرگ هیچ جایگزینی برای دورف نمی‌بیند؛ چراکه تصمیم‌های کلیدی در تمام مسائل مربوط‌به تلگرام، از تامین مالی و استراتژی‌های توسعه گرفته تا طراحی محصول، درآمدزایی و سیاست‌های نظارت بر محتوا، همگی برعهده‌ی او است. 

پاول دورف همین چند ماه پیش گفته بود «ما معتقدیم که بشر به پلتفرم بی‌طرفی مثل تلگرام نیاز دارد تا به حریم شخصی و آزادی کاربران احترام بگذارد.» اما از نظر بسیاری از قانون‌گذاران، سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ی نظارت بر محتوا اهمیت بیشتری دارد؛‌ چون در نبود آن‌ها، فعالیت‌های مجرمانه افسارگسیخته می‌شود.

فعلا سرنوشت دورف و تلگرام در هاله‌ای از ابهام است. عده‌ای او را فرشته‌ی حریم شخصی و امنیت داده‌های کاربران می‌نامند و عده‌ای هم گرداننده‌ی امپراتوری تاریک و خطرناک. تاکرسون از دورف پرسیده بود که چرا با او مثل قهرمان رفتار نمی‌کنند؟ به‌نظر می‌رسد دست‌کم از نظر کاربران شبکه‌های اجتماعی و صرف‌نظر از هر تصمیمی که مقامات فرانسه درخصوص تلگرام بگیرند، دورف یک قهرمان است.