به مناسبت روز مهندس؛ نگاهی کوتاه به زندگی خواجه نصیرالدین طوسی
ابوجعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی معروف به «خواجه نصیرالیدن طوسی»، دانشمند، ستاره‌شناس، منجم، معمار، فیلسوف و ریاضیدان برجسته‌ی شیعه‌ی ایرانی و مشهورترین محقق ایرانی قرن هفتم شمسی است. او در جهان به عنوان یکی از تأثیرگذارترین دانشمندان ایرانی شناخته می‌شود و دنیا همچنان در حال کشف شگفتی‌های آثار او است.
خواجه نصیرالدین طوسی پنجم اسفند ۵۷۹ هجری شمسی متولد شد. اختلافات بسیاری درباره‌ی زادگاه او وجود دارد؛ اما بسیاری از منابع محل تولدش را یکی از محله‌های شهر طوس در خراسان کنونی می‌دانند. طوسی خواندن و نوشتن و اصول اولیه‌ی فقه را در کودکی از پدرش، فقیه مدرسه‌ی امام دوازدهم آموخت. سپس، تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رساند و به یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان ایرانی در عصر طلایی اسلام تبدیل شد.
طوسی به درخواست پدر عالمش تمامی جریان‌های اسلامی و شاخه‌های مختلف علوم مانند ریاضی، فیزیک، شیمی و غیره را مطالعه کرد. او جستجوی دانش را بسیار جدی گرفت و برای شرکت در سخنرانی‌های علمای نامی و کسب دانشی که مردم را به سوی سعادت دنیا و آخرت رهنمون می‌کرد، به راه‌های دوری سفر کرد. مهارت و استعداد بالا در یادگیری این امکان را به طوسی داد که در یک دوره‌ی نسبتاً کوتاه بر چندین رشته مسلط شود. او در جوانی به نیشابور رفت، در آنجا آثار فلسفی ابن‌سینا را آموخت و احیا کرد، با استادان بسیاری آشنا شد و در جلسات درسی بسیاری شرکت کرد.
«اخلاق ناصری» مشهورترین اثر طوسی و رساله‌ای در باب حکمت علم است
چنگیزخان مغول پس از فتح پکن، توجه خود را به جهان اسلام معطوف کرد و خیلی زود به نزدیکی طوس رسید. در آن زمان طوسی به دعوت «ناصر‌الدین عبدالرحیم بن ابی منصور» فرماندار فرقه‌ی اسماعیلیه در قلعه‌ی قهستان، به قلعه‌ی اسماعیلیان دعوت شد و برای مدتی در میان اسماعیلیان زندگی کرد. طوسی مشهورترین اثرش «اخلاق ناصری» را که یکی از مهم‌ترین رساله‌های حکمت عملی در دوره اسلامی است، پیش از دعوت به اقامت در الموت به فرماندار تقدیم کرد.
طوسی در الموت علاوه بر تدریس، تصحیح و تألیف آثار علمی، درجات دعوت اسماعیلیه را طی کرد و به مقام واعظی رسید. او از طریق دیدارهای مستمر با علما و نامه‌نگاری‌های خستگی‌ناپذیر، ارتباط خود را با عالمان خارج از محافل اسماعیلیه نیز حفظ کرد و از همان اوایل زندگی با عنوان «محقق» خطاب شد. طوسی در دوره‌ی ۲۶ ساله‌ی اقامت در میان اسماعیلیان، آثار بسیاری درباره‌ی علم اسماعیلیان نوشت. او در این دوره آثاری مانند «شرح اشارات ابن سینا»، «تحریر اقلدیس»، «تولی و تبری»، «اخلاق ناصری» و چندین کتاب و رساله‌ی دیگر را تألیف کرد.
با سقوط الموت به دست هلاکوخان مغول، نوه‌ی چنگیزخان، طوسی به خدمت او درآمد و سمت مشاور علمی در دربار مغولان را پذیرفت. سپس، مسئولیت وزارت اوقاف دینی را بر عهده گرفت و با اندیشیدن تدابیر خاص از ویرانی شهرها و کشتار دسته‌جمعی جلوگیری کرد. از آن زمان طوسی همیشه در کنار هلاکوخان بود.
طوسی بعدها در دربار خان مغول به مقام‌های بالاتری رسید و همیشه مورد اعتماد هلاکوخان بود؛ خان بدون مشورت خواجه هیچ تصمیمی نمی‌گرفت، هیچ سفری نمی‌رفت و هیچ حکمی نمی‌داد. این موضوع که طوسی هلاکوخان را به یورش به بغداد و سرنگونی عباسیان ترغیب نموده و حتی او را همراهی کرد، همچنان بحث‌برانگیز است. البته این اطمینان وجود دارد که طوسی در نهایت از بغداد بازدید کرده است.
مورخان می‌گویند مدل‌های سیاره‌ای طوسی، الهام‌بخش مدل‌های نجومی نیکلاوس کوپرنیک بود
طوسی از اعتقاد هلاکوخان به طالع‌بینی بهره گرفت و در مجاورت پایتخت هلاکو در شهر مراغه (در آذربایجان شرقی)، بزرگ‌ترین رصدخانه‌ی کشور را ساخت. امروزه فقط بخش‌هایی از پی و سدس سنگی این رصدخانه باقی مانده است. خواجه نصیرالدین طوسی بر اساس رصدهای انجام‌شده در رصدخانه‌ی مراغه، جدول نجومی «زیج ایلخانی» را تدوین کرد که جدول بسیار دقیقی از حرکات سیاره‌ها است.
از دیگر خدمات این دانشمند ایرانی، تشویق هلاکوخان به گردآوری کتابخانه‌ای بود که حدود چهل هزار جلد کتاب و مدرسه‌ی علمی بزرگی برای آموزش متخصصان داشت. طوسی دانشمندان برجسته‌ای از جهان اسلام، چین و دیگر نقاط دنیا را در این مدرسه گرد هم آورد تا در ساخت ابزار، رصدهای نجومی و ایجاد جداول نجومی با یکدیگر همکاری کنند. از طوسی تألیفات متعددی در زمینه‌ی ریاضی، نجوم، منطق، علوم طبیعی و حکمت الهی باقی مانده که مربوط به همان دوره است، اما تحقیقات دانشمندان دیگر در مدرسه‌ی علمی او تا حداقل ۲۵ سال بعد از مرگش ادامه یافت.
طوسی حدود ۱۶۵ عنوان کتاب و رساله در زمینه‌های نجوم، اخلاق، تاریخ، فقه، منطق، ریاضیات، طب، فلسفه، کلام، شعر و علوم عامه به زبان‌های عربی و فارسی نوشت و نسخه‌های عربی آثار دانشمندانی مانند اقلیدس، ارشمیدس و بطلمیوس را ویرایش کرد. از مشهورترین کتاب‌های خواجه نصیرالدین طوسی به زبان عربی می‌توان به شرح کتاب «اشارات» ابن‌سینا و در فارسی به کتاب «اخلاق ناصری» اشاره کرد.
از دیگر آثار برجسته‌ی او می‌توان به «تجریدالکلام فی تحریر عقاید الاسلام» در زمینه‌ی الهیات، «تذکره نصیریه» در زمینه‌ی نجوم، «اساس الاقباس» در منطق و «اوصاف الاشراف» در عرفان نام برد. همچنین، بیشتر مورخان نجوم اسلامی بر این باورند که مدل‌های سیاره‌ای ابداع‌شده در مراغه به اروپا راه پیدا کردند و الهام‌بخش مدل‌های نجومی نیکلاوس کوپرنیک (بنیانگذار اخترشناسی‌نوین) بودند.
طوسی همچنین یکی از پیشرویان و بنیانگذار علم مثلثات است؛ در قرن ۱۶ میلادی کتاب‌های مثلثات او به زبان‌هایی از جمله فرانسه ترجمه شد و تا به امروز مورد ارجاع و استفاده‌ی دانشمندان است. خدمات ارزشمند طوسی جرقه‌ای برای احیای ریاضیات و نجوم بود و او در شرق به عنوان نمونه‌ای بارز از حکیمی خردمند شناخته می‌شود.
یک دهانه‌ی برخوردی در نیم‌کره‌ی جنوبی ماه به نام خواجه نصیرالدین طوسی نام‌گذاری شده است
طوسی به دلیل آثار پربارش و انتشار گسترده‌ی رسائل و تأثیرات علمی‌اش، با لقب‌های افتخاری خواجه (معلم ممتاز)، استاد البشر (معلم بشریت) و المعلم الثالث (معلم سوم پس از ارسطو و فارابی) شناخته می‌شود. او با پرورش شاگردانی همچون علامه حلی، قطب‌الدین شیرازی، کمال‌الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی، کمال‌الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی، سید رکن‌الدین استرآبادی، ابراهیم حموی جوینی، اثیر‌الدین اومانی، مجدالدین طوسی، مجدالدین مراغی و گردآوری دیگر دانشمندان، تمدن و دانش ایران پیش از مغولان را به آیندگان انتقال داد.
طوسی پس از مرگ هلاکوخان به بغداد سفر کرد و در تاریخ ۱۱ تیر ۶۵۳ شمسی در بغداد درگذشت. او در حرم کاظمین به خاک سپرده شده است و به وصیت خودش، بر روی سنگ مزارش این آیه‌ی قرآن از سوره‌ی کهف را نوشته‌اند: «وَ کَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصید»: و سگشان (به حالت پاسبانی) دو دست خویش بر درگاه (غار) گشاده بود.
امروزه یادگارها و آثار بسیاری از طوسی را در دنیا شاهد هستیم. یک دهانه‌ی برخوردی ۵۲ کیلومتری در نیم‌کره‌ی جنوبی ماه به افتخار خواجه نصیرالدین طوسی، به نام او نام‌گذاری شده است. خرده سیاره‌ای که در سال ۱۹۷۹ توسط نیکلای استفانویچ چرنیخ، ستاره‌شناس روسی کشف شد نیز به نام او است. دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در تهران، رصدخانه‌ی خواجه نصیرالدین طوسی دانشگاه تبریز بر قله‌ی بیلندی زینجناب از رشته کوه‌های سهند در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر تبریز و رصدخانه‌ی شامخای در جمهوری آذربایجان نیز با نام او شناخته می‌شوند.